მაკროეკონომიკური ტენდენციები და დასაქმების პრობლემა საქართველოში

იოსებ არჩვაძე

მაკროეკონომიკური  ტენდენციები და

დასაქმების პრობლემა სააქართველოში

   მიუხედავად იმისა, რომ ე.წ. „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ საკმაო ხანია გასული, ქართული სახელმწიფოსა და საზოგადოების წინაშე მდგარი მთელი რიგი სოციალურ–ეკონომიკური პრობლემები ჯერაც გადაუწყვეტელია, ზოგიერთი მათგანის სიმწვავე კი დღეს უფრო საგრძნობია, ვიდრე 2003 წელს. ერთერთი ასეთია დასაქმებისა და უმუშევრობის პრობლემა.

          საქართველო ადამიანისეული განვითარების ინდექსით ამჟამად საშუალო მსოფლიო დონის მახლობლობაში იმყოფება და 1970–იანი წლების მეორე ნახევრის სინგაპურის, 1980-იანი წლების დასაწყისის ჩილეს და 1990–იანი წლების დასაწყისის პანამის დონეზეა. 182 ქვეყნიდან საქართველო ამ მაჩვენებლით ამჟამად მსოფლიოში 74-ე ადგილზეა და 26 პუნქტით უსწრებს ეკონომიკური განვითარებით ქვეყნის ადგილს (მშპ-ის წარმოება მოსახლეობის ერთ სულზე PPP-ის გათვალისწინებით). დღეისათვის საქართველო ადამიანური განვითარების ინდექსით ჩამორჩება მსოფლიოში პირველ ადგილზე მყოფ ნორვეგიას 25.6 პროცენტით, ადამიანისეული განვითარების ინდექსით საქართველო ამჟამად ყოფილი საბჭოთა კავშირის 15 ქვეყნიდან მეცხრე ადგილზეა, ჩამორჩება რა ესტონეთს, ლატვიას, ლიტვას, რუსეთს, ბელორუსიას, უკრაინას, ყაზახეთს და აზერბაიჯანს, ხოლო ეკონომიკური განვითარების დონით – მეთერთმეტე ადგილზე (გვისწრებენ ზემოხსენებული ქვეყნები, აგრეთვე სომხეთი და თურქმენეთი) .

     საქართველო გაეროს განვითარების პროგრამით განხორციელებულ რეიტინგ–ლისტში ეკონომიკური განვითარებით გაცილებით უკანაა, ვიდრე ადამიანური განვითარების ინდექსით. ერთერთი ძირითადი მიზეზი ამისა არის ის გარემოება, რომ თავის დროზე საბაზრო ეკონომიკაზე ტრანსფორმაციისა და და ამ პროცესთან  სამხედრო კონფლიქტებისა და სამოქალაქო დაპირისპირების დროში თანხვედრის გამო ქვეყანაში ეკონომიკური ვარდნა იმდენად დიდი იყო, რომ დღესაც კი საქართველო ეკონომიკური განვითარებით (მოსახლეობის ერთ სულზე წარმოებული მთლიანი შიდა პროდუქტით) ვერ მიუღწევია კრიზისამდელი დონისათვის. – დღეისათვის 1989 წლის ¾–ის დონეზეა, მთლიანი შიდა პროდუქტის წარმოების აბსოლუტური სიდიდით კი (იმის გათვალისწინებით, რომ განვლილ პერიოდში ქვეყანამ დაკარგა არა მარტო ტერიტორიის 20%, არამედ მოსახლეობის დაახლოებით ამდენივე ნაწილი) - 58%-ის  დონეზე.  

     ზრდის ტემპის მნიშვნელობას და ღირებულებას – ეკონომიკურადაც და ფიგურალურადაც – განსაზღვრავს თითოეული პროცენტის წონა. მაგალითად, აბსოლუტური სიდიდით აზერბაიჯანის მთლიანი შიდა პროდუქტის ერთპროცენტიანი ზრდა დღეისათვის საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტის 4.6–პროცენტიან ზრდას უდრის.  საქართველოს წილი სამხრეთ კავკასიის მთლიან შიდა პროდუქტში  ბოლო 15 წლის მანძილზე შემცირდა 2-ჯერ და მეტად – 1995 წლის 33.9 პროცენტიდან  2010 წლის - 15.6 პროცენტამდე. „სამაგიეროდ“, გაიზარდა აზერბაიჯანის წილი სამხრეთ კავკასიაში. – დღეს ამ ქვეყანაზე მოდის მთელი სამხრეთ კავკასიის მთლიანი შიდა პროდუქტის 72.2 პროცენტი და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების  83 პროცენტი.

        თუ 1996 წელს საქართველოსთან შედარებით აზერბაიჯანში იწარმოებოდა მხოლოდ 4,3 პროცენტით მეტი მთლიანი შიდა პროდუქტი, 2010 წლისთვის - უკვე 4.6-ჯერ მეტი; იმავე პერიოდში სომხეთის მთლიანი შიდა პროდუქტის თანაფარდობა საქართველოს ანალოგიურ მაჩვენებელთან გაიზარდა 52,5 პროცენტიდან 81.2 პროცენტამდე.

   ერთ სულზე წარმოებული მთლიანი შიდა პროდუქტით სამხრეთ კავკასიის ეს ორი ქვეყანა გვისწრებს, შესაბამისად 70 პროცენტით და 13 პროცენტით.

     კიდევ უფრო საგრძნობია ჩვენი ჩამორჩენა განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნებთან. ჯერ კიდევ 1988 წელს საქართველოში მთლიანი შიდა პროდუქტის სიდიდე ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის ქვეყნების (OECD) ანალოგიური დონის დაახლოებით 40 პროცენტი შეადგენდა.  2009 წელს  აღნიშნული მაჩვენებელი 12.8 პროცენტამდე დაეცა.                                                                                                                                                     

     დღეისათვის საქართველოში მოსახლეობის ერთ სულზე წარმოებული მთლიანი შიდა პროდუქტი მსოფლიო შესაბამისი დონის მხოლოდ 28.0 პროცენტია - ოფიციალური კურსით და 53 პროცენტი - ვალუტის მსყიდველობითი უნარიანობის პარიტეტის (PPP) მიხედვით[1]. აღნიშნული პარამეტრით საქართველო მიეკუთვნება მსოფლიოს საშუალოდგანვითარებული ქვეყნების ჯგუფს.

   მართალია, ბოლო დროს შეიმჩნევა დადებითი მიგრაციული სალდო, თუმცა მთლიანობაში 2003 წლიდან ამ დადებით მიგრაციულ სალდოში მხოლოდ 10 პროცენტია საქართველოს მოქალაქე და დანარჩენი 90% – სხვა ქვეყნის მოქალაქეა, რაც  ნელნელა ამცირებს ავტოქტონური მოსახლეობის წილს ქვეყნის მოსახლეობაში.

     აღნიშნულის ფონზე განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს დასაქმების საკითხი, რომლის სტრუქტურაზე და ეფექტურობაზე (მწარმოებლურობაზე) მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული  ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების დინამიზმი. არასტაბილური ეკონომიკური პირობების და წინა პერიოდში ეკონომიკური ვარდნის გამო დასაქმებისაკენ სწრაფვა წარმოადგენს ადამიანთა კეთილდღეობის, მდგომარეობის გაუმჯობესებისა და სოციალური დამკვიდრების  უმნიშვნელოვანეს საშუალებას.

      თუკი ბოლო ორი ათეული წლის განმავლობაში მოსახლეობის რაოდენობა საქართველოში დაახლოებით 1/5–ით შემცირდა, დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა შემცირდა 3.5–ჯერ – 2.1 მილიონიდან 0.6 მილიონამდე, ხოლო ყოველ 100 კაცზე – 39.0–დან – 14.2–მდე. ხელფასების წილი შინამეურნეობათა მთლიან შემოსავლებში, მართალია 2000 წლის შემდეგ  გაიზარდა 1.5–ჯერ – 23.6 პროცენტიდან 35.7 პროცენტამდე, მაგრამ ეს ჯერაც მხოლოდ ნახევარია იმ დონისა, რაც მას 1980–იანი წლების ბოლოს ეკავა 72 პროცენტი.  ხელფასის ჯამური ფონდის მსყიდველობითი უნარიანობა ამჟამად ორი ათეული წლის წინანდელის მხოლოდ 28 პროცენტია, საშუალო ხელფასისა კი, შესაბამისად – 94.0 პროცენტი.

    ბოლო ათწლეულში ხელფასების ზრდამ ასახვა ჰპოვა ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის ხელფასოტევადობის ზრდაში – ეს მაჩვენებელი 2009 წელს 1996 წელთან შედარებით გაიზარდა თითქმის 4–ჯერ – 6 პროცენტიდან 23 პროცენტამდე.                                                                                                                                              

    ამასთან, თვალს თუ გადავავლებთ სხვა, უფრო განვითარებული ქვეყნების მონაცემებს, დავინახავთ, რომ აქ ჩვენი ჩამორჩენა ჯერ კიდევ საკმაოდ დიდია. – ევროკავშირში მთლიანი შიდა პროდუქტის საშუალო  ხელფასოტევადობა შეადგენდა 39.3 პროცენტს, მათ შორის დანიაში – 53.6 პროცენტს, ფინეთში – 42.3 პროცენტს, ბალტიის ქვეყნებში – საშუალოდ 37.5–37.7 პროცენტს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, იმავე ხელფასის დონის პირობებში საქართველოში რომ მთლიანი შიდა პროდუქტის ხელფასოტევადობა საშუალო ევროპული დონის  იყოს, მაშინ ჩვენთან დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა 400 ათასით მეტი უნდა იყოს, რაც ყოველ 100 შინამეურნეობაზე დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობას 52–დან 87–მდე გაიზრდებოდა.

      იზრდება ხელფასების წილი შინამეურნეობათა მთლიან შემოსავლებში. თუ 2003 წელს მათზე მოდიოდა მოსახლეობის მთლიანი შემოსავლების 24.9  პროცენტი და მთელი ფულადი და არაფულადი სახსრების  21.3 პროცენტი,  2009 წელს მან უკვე მიაღწია  44.0 პროცენტს და 32.6 პროცენტს.  საშუალო ხელფასი ამჟამად შეადგენს ერთი შინამეურნეობის ფულადი  სახსრების დაახლოებით 118  პროცენტს, მაშინ როდესაც 2003 წელს შეადგენდა მხოლოდ 57.6 პროცენტს. ხელფასმა ფაქტობრივად მნიშვნელოვანწილად დაიბრუნა თავისი სოციალურ–ეკონომიკური ფუნქცია და სტატუსი.

  ამასთან ერთად,  ჯერაც მწვავედ დგას ხელფასების  პრობლემა შემდეგ მიზეზთა გამო:

     ბოლო წლებში ფაქტობრივად არ იზრდება დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა და იგი 600–630 ათასის ფარგლებში მერყეობს. „სამაგიეროდ“, იზრდება უმუშევრობის დონე, რომელმაც 17 პროცენტს გადააჭარბა. დაქირავებით დასაქმებულთა და უმუშევართა რაოდენობა კრიტიკულად დაუახლოვდა ერთმანეთს. – თუკი 2003 წელს ყოველ 1000 დაქირავებით დასაქმებულზე მოდიოდა 381 უმუშევარი, ამჟამად უკვე 582, ანუ 1.5–ჯერ მეტი;

   უმუშევრობის დონე საქართველოში ევროკავშირისას 1.8–ჯერ აღემატება (შესაბამისად, 9.6% და 17.0%). ამასთან, ევროკავშირის 27– ქვეყნიდან საქართველოზე მაღალი უმუშევრობა ევროკავშირის მხოლოდ 4 ქვეყანას – ესპანეთსა და  ბალტიის სამ ქვეყანას (ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი)  აქვთ.

    დასაქმების პრობლემის სიმწვავეს განაპირობებს ისეთი ფაქტორიც, როგორიცაა საკუთარი ბიზნესის წამოწყებისათვის რესურსების სიმწირე და საკრედიტო რესურსების სიძვირე. დღეის მდგომარეობით საქართველოს კომერციული ბანკების მიერ გაცემული კრედიტების თანაფარდობა მთლიან შიდა პროდუქტთან მხოლოდ 28 პროცენტია (ბალტიის ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი სულ ცოტა, სამჯერ უფრო მაღალია). თავის მხრივ, საკრედიტო რესურსების მხოლოდ 38 პროცენტია გაცემული ფიზიკურ პირებზე - 62 პროცენტი იურიდიულ პირებზე მოდის. მიუხედავად ბიზნესის წამოწყების სიიაფისა, საქართველოში თავად ბიზნესი წარმოება საკმაოდ ძვირადღირებული სიამოვნებაა და მის წარმოებაში სულ უფრო და უფრო მცირდება საშუალო და მცირე მეწარმეების წილი. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, ბიზნეს-სექტორის მთლიან გამოშვებაში მსხვილი ბიზნესის წილი დაახლოებით 84 პროცენტია, რაც 2-ჯერ და მეტად აღემატება განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნების ანალოგიურ მაჩვენებელს.

     მთლიანობაში, მასობრივი დაუსაქმებლობა და დასაქმების არარაციონალური სტრუქტურა აფერმკრთალებს საშუალო ხელფასის ზრდის ეფექტს. დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა ყოველ 100 შინამეურნეობაზე საქართველოში არ აღემატება 52–ს, რაც ჯერადად დაბალია სხვა განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნების ანალოგიურ მაჩვენებლებთან შედარებით. იმის გათვლისწინებით კი, რომ ზოგიერთ შინამეურნეობაში დაქირავებით დასაქმებულია 2 და მეტი წევრი (განსაკუთრებით ქალაქ ადგილებში) შეიძლება ითქვას, რომ დღეისათვის საქართველოს შინამეურნებათა ნახევარზე მეტში არც ერთ შრომისუნარიან წევრს არ გააჩნია ანაზღაურებითი სამუშაო.

   მიუხედავად ზრდისა, ხელფასმა ჯერაც ვერ დაიბრუნა შინამეურნეობათა ძირითადი შემოსავლების სტატუსი, ხოლო შემოსავლების ფორმების დივერსიფიცირებისა და დაქირავებით დასაქმებულთა შედარებით მოკრძალებული წილის გამო საშუალო ხელფასის მიხედვით სხვა ქვეყნებთან შედარებამ ფაქტობრივად დაკარგა თავისი ეკონომიკური შინაარსი, სოციალურ-ეკონომიკური შედარებითობის ფუნქცია. ამის გამო ანაზღაურების საერთო დონის, მსყიდველობითი უნარიანობისა და მოსახლეობის (როგორც დასაქმებული, ისე მთელი მოსახლეობის) კეთილდღეობის დასახასიათებლად განვითარების თანამედროვე პირობებში უფრო მაღალი გამოყენებითი ღირებულება შეიძინა ისეთმა მაჩვენებელმა, როგორიცაა ხელფასის ჯამური ფონდი ქვეყნის ყოველ ათას მცხოვრებზე. – დღეს უკვე მნიშვნელოვანია შეუდაროთ, მოსახლეობის ყოველ 1000 სულზე ხელფასის ჯამური ფონდის მაჩვენებელი, რადგან ქვეყნები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან საშუალო ხელფასის სიდიდითაც და დასაქმებულთა რაოდენობითაც. მაგალითად, საქართველოში ყოველი 1000 მცხოვრებიდან დაქირავებით დასაქმებულია 142, რუსეთში – დაახლოებით 370, აშშ–ში – 426.

      საშუალო  ხელფასი საქართველოში ამერიკის დონის მხოლოდ 10.7 პროცენტს შეადგენს[2]. აღნიშნულის გამო მოსახლეობის ერთსა და იმავე რაოდენობაზე დაქირავებით დასაქმებულთა ხელფასის ჯამური მაჩვენებელი საქართველოში ამერიკულის მხოლოდ 3.6 პროცენტს აღწევს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დღეისათვის მოსახლეობის ერთ სულზე გაანგარიშებით საშუალო ხელფასის სიდიდე საქართველოში აშშ-ზე 28.0-ჯერ, ხოლო მისი მსყიდველობითი უნარიანობა (ლარისა და პარიტეტის გათვალისწინებით) შესაბამისად,  14.1–ჯერ ნაკლებია. ეს იმ დროს, როდესაც ბევრი სამომხმარებლო საქონლის ფასების დონით საქართველო ფაქტობრივად ტოლს არ უდებს აშშ–ს, ზოგიერთი პოზიციის მიხედვით კი უსწრებს კიდევაც მას[3].

    ბევრი პოზიციის მიხედვით ჩვენთან საცალო ფასები ოფიციალური კურსითაც კი უფრო მაღალია, ვიდრე აშშ–ში (ბენზინი, სატელეფონო საუბარი, კვერცხი, ქათმის ხორცი, ბანანი...) .

   განზოგადების სახით შეიძლება ითქვას, რომ დღეისათვის საქართველო ჩამორჩება აშშ-ს:

-  ეკონომიკურად (ერთ სულზე წარმოებული მშპ–ით) 18.4–ჯერ (5.4%),

-  საშუალო ხელფასით  9.3–ჯერ (10.7%);

- ფასებით - თითქმის ორჯერ (51%); 

- საარსებო მინიმუმით - 14.9-ჯერ (6.7%).

- დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობით ყოველ 1000 კაცზე - 3.0-ჯერ (33.3%).

    აღნიშნულის ფონზე დასაქმებისა და უმუშევრობის არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესება, ისევე როგორც ქვეყნის მოსახლეობაში საკუთარი ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობით გამოწვეული მზარდი დეპრივაციისა და ფრუსტრაციის პრობლემის სიმწვავის შემცირება სცილდება ქვეყნის ხელისუფლების სოციალურ–ეკონომიკურ ამოცანათა პრობლემატიკას და სულ უფრო მეტ პოლიტიკურ დატვირთვას და ჟღერადობას იძენს...

---

[1]   მსოფლიოში საუკეთესო მაჩვენებლის მქონე ქვეყნის – ლუქსემბურგის მაჩვენებელთან შედარებით – 2.9 პროცენტი.

[2] ერთი საათის საშუალო ანაზღაურება სტანდარტულ სამუშაო კვირაზე გაანგარიშებით (40 საათი) საქართველოში 3.304 ლარია, აშშ–ში – 18.48 აშშ დოლარი.

[3]    ასევე, მოსახლეობის ერთსა და იმავე რაოდენობაზე ჩვენთან რუსეთის ფედერაციასთან შედარებით 2.8-ჯერ ნაკლები დაქირავებით დასაქმებულია. შესაბამისად, სახელფასო ფონდი ყოველ ათას კაცზე ჩვენთან რუსეთის მხოლოდ ერთ მეხუთედზე ნაკლებია (18.8%).