ხვალ,1 ივლისს 11 საათზე პოლიტიკური მოძრაობა ,,სოციალ-დემოკრატები საქართველოს განვითარებისთვის“ გამართავს პრესკონფერენციას, სადაც პარტია წარმოადგენს თავის პოლიტიკური ბრძოლის მთავარ მიმართულებებს.
მისამართი: ი.ჭავჭავაძის გამზ. #19. ბ.29. მე-4 სართული
მამუკა ბიჭაშვილი
სამოქალაქო საზოგადოება საქართველოში
საქართველოს დღევანდელი სოციალური მდგომარეობის ანალიზისას, ცალკეული პოლიტიკოსები და აკადემიური წრეების წარმომადგენლები ხშირად აღნიშნავენ, რომ უამრავი პრობლემა რომლის წინაშე ქვეყანა დგას, გამოწვეულია სამოქალაქო საზოგადოების არ არსებობით. ამიტომ სამოქალაქო საზოგადოებაზე საუბარი განზრახული გვაქვს სწორედ ამ ფუნქციონალური კუთხით და არა თავისთავად.. სამოქალაქო საზოგადოება სამკაული როდია, რომელიც დაამშვენებდა საქართველოს და როგორც თავისთავადი ღირებულების მატარებელი ფენომენი, შესძენდა ქვეყანას პრესტიჟსა და საერთაშორისო რენომეს. მას გააჩნია სავსებით კონკრეტული სოციალური დატვირთვა, რომელიც ტიპიურია დღევანდელი დასავლური დემოკრატიებისათვის. ამ თვალსაზრისით, საქართველოში არსებული მდგომარეობის მიმოხილვამ პასუხი უნდა გასცეს რამდენიმე მნიშვნელოვან კითხვას. ჯერ ერთი გასარკვეკია თუ რა იმედებს ვამყარებთ სამოქალაქო საზოგადოებაზე და რისთვის გვჭირდება ის. შემდეგ, გასარკვევია თუ რა ტიპის სამოქალაქო გაერთიანებები არსებობს ქვეყანაში და როგორია მათი ფინანსური წყაროები, როგორია მათი დამოკიდებულება სახელმწიფო სტრუქტურებთან, როგორ გამოიყურება პერსპექტიული მომავალი და ა.შ.
რისთვის სამოქალაქო საზოგადოება
სამოქალაქო საზოგადოების არსებობა იმდენად მნიშვნელოვანია ამა თუ იმ ქვეყნის დემოკრატიული განვითარებისათვის, რომ ბევრი ავტორი სამოქალაქო საზოგადოების არსებობას ქვეყნის დემოკრატიულობის წინა პირობადაც კი მიიჩნევს. ტერმინი “სამოქალაქო საზოგადოება” ახალი დროის ფილოსოფოსებთან, ჰობსთან, ლოკთან, ფერგიუსონთან და სხვებთან პრაქტიკულად “პოლიტიკური საზოგადოების” ექვივალენტური იყო და ის აღინიშნავდა ქაოსსა და ძალადობაზე დამყარებული ყოფის ნაცვლად კანონის სფუძველზე მართულ ადამიანთა ერთიანობას. ჰობსი “ლევიათანში” პირდაპირ აიგივებდა პოლიტიკურ და სამოქალაქო საზოგადოებებს, რაც ტერმინის დღეს გავრცელებული მნიშვნელობისათვის პრინციპულად მიუღებელია.
ერთ-ერთი პირველი, ვინც ტერმინს თანამედროვე მნიშვნელობა მისცა, ჰეგელი იყო. იგი “სამოქალაქო საზოგადოებით” აღნიშნავდა ადამიანთა არაპოლიტიკურ გაერთიანებებს, რომლებიც მიმართულია ინდივიდების მრავალფეროვანი ინტერესების დაკმაყოფილებაზე. ჰეგელის წარმოდგენით, სამოქალაქო საზოგადოება დგას ოჯახსა და სახელმწიფოს შორის. ის არის ორგანიზაციბის ან ინსტიტუტების ერთიანობა, რომელიც ახორციელებს ისეთ სხვადასხვა სახის სამუშაოს ქვეყანაში, რომელსაც ვერ ან არ ასრულებს მთავრობა. აქედან გასაგებია, რომ სამოქალაქო საზოგადოების არსებობა მისი მოქალაქეების ისეთი მნიშვნელოვანი აქტიურობის მაჩვენებელია, რომელიც მთელ საზოგადოებას ძალზე დინამიურ და კრეატიულ ხასიათზე მეტყველებს. სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტებს შორის ათავსებენ ისეთ ნებაყოფლობით გაერთიანებებს, როგორიცაა საქველმოქმედო ორგანიზაციები, კომუნალური ფონდები, კოოპერატივები, გარემოს დაცვითი ორგანიზაციები, პროფესიული ასოციაციები, რელიგიური ჯგუფები, სამოქალაქო კლუბები, სამოქალაქო მილიცია, აკადემიური გაერთიანებები და ა.შ.
დასავლეთის დემოკრატიებს სამოქალაქო საზოგადოებების ფუნქციონირების დიდი და რაც მთავარია ხანგრძლივი გამოცდილება აქვთ. ნებაყოფლობითი საზოგადოებრივი გაერთიანებები დასავლეთ ევროპასა და ამერიკაში ნაციონალურ სახელმწიფოებამდე უფრო ადრე გაჩნდა და მნიშვნელოვანი სოციალური როლიც იტვირთა. ეს ვითარება ძალზე მნიშვნელოვნად გვეჩვენება საქართველოს გამოცდილებისათვის რომელსაც განსხვავებული ისტორიული წარსული ჰქონდა. საბუთად დავასახელებ ორი კარგად ცნობილი ავტორის გამოკვლევას - ტოკვილის “დემოკრატია ამერიკაში” და ჰეგელის “გერმანულ კონსტიტუციას”. როდესაც სამოქალაქო საზოგადოებაზე ვფიქრობთ, ეს ნაწარმოებები, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ წმინდა თეორიული თვალსაზრისით, არამედ როგორც ისტორიული წყაროები დასავლეთის სოციალური ისტორიიდან.
ტოკვილმა, რომელიც გაოცებული იყო ამერკაში დემოკრატიის აღმოცენებით, ამერიკული სახელმწიფოს საფუძველში აღმოაჩინა ნებაყოფლობითი სამოქალაქო გაერთიანებები თემის სახით და დიდი ადგილი დაუთმო მის წარმოშობის და ფუნქციონირების დეტალურ ანალიზს. თემი როგორც ამერიკელ ახალმოსახლეთა გაერთიანება, ცხადია, ამერიკულ სახელმწიფოზე ადრე წარმოიშვა, მარგამ რაც უფრო მნიშვნელოვანია, სახელმწიფო სტრუქტურების ჩამოყალიბების შემდეგ მას არ შეუწყვეტია არსებობა და ტოკვილის დროიდან არა მხოლოდ თანამშრომლობს და სოციალურ ფუნქციებს ინაწილებს სახელმწიფოსთან, არამედ ინდივიდუალური თავისუფლებების არსებითი დასაყრდენიცაა. დაახლოებით მსგავს ვითერებას აღწერს ჰეგელი, როდესაც გერმანული თანმიმდევრულობით ჩამოთვლის იმ ფუნქციებს, რომლისაგანაც სამოქალაქო საზოგადოებას (Büრგერლიცჰე Gესელსცჰაფტ ) შეუძლია გაათავისუფლოს სახელმწიფო. ჰეგელი ამ შრომას წერდა გერმანული ნაციისათვის ძალიან მძიმე პერიოდში, როდესაც ცენტრალური ევროპის ძველი პოლიტიკური გაერთიანება, გერმანელი ხალხის წმინდა რომის იმპერია პრაქტიკულად დაშლილი იყო და მისი პოლიტიკური აპარატი ვეღარ პასუხობდა ახალი ეპოქის გამოწვევებს. ასეთ პირობებში სამოქალაქო საზოგადოება როგორც ადამიანების სხვადასხვა სახის ნებაყოფლობითი გაერთიანებების ერთობლიობა იყო ერთადერთი ინსტანცია, რომელიც უზრუნველყოფდა სოციალური პრობლემების რეგულაციას. ამ ვითარების გათვალისწინებით, ჰეგელის ზემოთარნიშნულ გამოკვლევას შეგვიძლია შევხედოთ როგორც პოლიტიკურ პროექტს, რომელიც სახელმწიფოსაგან მოითხოვდა იმ მინიმალური ფუნქციების შესრულებას (ჯარი და პოლიცია. სასამართლო. გადასხადები), რის გარეშეც არ არსებობს პოლიტიკური ორგანიზმი. რამდენადაც განხილვა პრინციპულ სიახლეს ჩვენი ინტერესებისათვის არ შეგვძენს, შეგვიძლია უბრალოდ აღვნიშნოთ, რომ არსებობდა ამგვარი პროექტის ბრიტანული ნაირსახეობა ე.წ. ღამის დარაჯი სახელმწიფოს თეორიის სახით, რომელშიაც ასევე ნაგულისხმებია სამოქალაქო საზოგადოებასა და სახელმწიფოს ფუნქციების ნათელი გამიჯვნა და მათ შორის კოოპერაცია.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი რომლის თაობაზე აღნიშნული ავტორები საკმარის ინფორმაციას გვაწვდიან სამოქალაქო საზოგადოების ეკონომიკური მხარეა. ჰანა არენდტი წიგნში “რევოლუციის შესახებ” ეხება რა ტოკვილის ეპოქის ამერიკას ერთგან შენისნავს, რომ რევოლუციამდე ამერიკა მდიდარი ქვეყანა იყო. “ამერიკა მდიდარი ქვეყანა იყო” არ ნიშნავს ამერიკის სახელმწიფოს ეკონომიკურ ძლევამოსილებას. არენდტს მხოლოდ იმის აღნიშვნა სურს, რომ ამერიკელები ეკონომიკურად უზრუნველყოფილნი იყვნენ. როდესაც აქ საქმე მიდგებოდა რაიმე სამოქალაქო წამოწყების ეკონომიკურ, ფინანსურ უზრუნველყოფაზე, მის წყაროს ისევ ხალხი, მოქალაქეები წარმოადგენდნენ. მსგავსი ვითარებაა გამოკვეთება ჰეგელის დროინდელ გერმანიაშიც. შეძლებული მოქალაქეები ქვეყნის ძირითად ეკონომიკურ დასაყრდენს წარმოადგენდნენ. სიმდიდრე, საკუთრება, თუნდაც თუნდაც წოდებრივი უთანასწორობით დანაწილებული, მოქალაქეების ხელშია და არა სახელმწიფოსი. ჰეგელის პროექტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა იმის გარკვევის მცდელობას თუ როგორაა შესაძლებელი საიმპერიო საგადასახადო სისტემის გამართვა, რაც სახელმწიფოსათვის სულის მოთქმის საშუალება გახდებოდა..
ამრიგად დასავლური სოციალური გამოცდილება გვასწავლის, რომ სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირება წინ უსწრებდა ნაციონალური სახელმწიფოების წარმოშობას. სამოქალაქო გაერთიანებები, სამოქალაქო წამოწყებებისათვის აუცილებელი ფინანსურ წყაროს ისევ მოქალაქეების ნებაყოფლობითი შესაწირები წარმოადგენენ. შემდგ, ნაციონალური სახელმწიფოების გაჩენა არ სპობს ადამიანების თავისუფალ კავშირებს. პირიქით, თანამშრომლობს მასთან. და ბოლოს, სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის ადგილი აქვს ფუნქციონალურ დივერსიფიკაციას. გადავავლოთ თვალი ახლა ამ პოზიციებიდან საქართველოს.
პოსტსაბჭოური პერიოდი საქართველოში
ისტორიული განვითარების თვალსაზრისით, საქართველო ნამდვილად არ ყოფილა სამოქალაქო გაერთიანებების ოაზისი. წარსული ჯერ პატრონყმური და შემდეგ ბატონყმური ურთიერთობები მოსახლეობის უმეტეს ნაწილში ადგილს აღარ ტოვებდა ადამიანებს შორის თავისუფალი გაერთიანებებისათვის. თუმცა სოფლად არსებობდა სასოფლო თემი (გავიხსენოთ ვაჟა ფშაევლას “... თემს რაც სწადია მას იზამს თავის თემობის წესითა”), როგორც ლოკალური სოციალური რეგულატორი, მაგრამ ის უფრო ტრადიციაზე დამყარებული სოციალური სტრუქტურა იყო, ვიდრე ადამიანებს შორის თავისუფალი კოოპერაციის გამოხატულება.
შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული თბილისში არსებობდა ხელოსნებისა და ვაჭრების თავისუფალი გაერთიანებები, ამქარი და გილდიები. საქართველოს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის შემდეგ XIX საუკუნეში ქალაქში წარმოიშვა საქველმოქმედო ფონდების, თავისუფალი ჟურნალ-გაზეთების და საზოგადოებრივ-კულტურული დანიშნულების ორგანიზაციების შთამბეჭდავი რაოდენობა. ამ ორგანიზაციულმა სტრუქტურებმა ვერ პოვეს შესაბამისი განვითარება ქვეყანაში რუსული ბოლშევიზმის შემოსვლის გამო. საბჭოთა მთავრობამ ყველა თავისუფალი ორგანიზაცია დახურა და ადამიანთა შორის ურთიერთობებზე ტოტალური კონტროლი დაამყარა. რა თქმა უნდა, საბჭოთა საქართველოში არსებობდა სხვადასხვა სახის შემოქმედებითი ორგანიზაციები, ვთქვათ, მწერალთა კავშირი, კომპოზიტორთა კავშირი და ა.შ. მაგრამ ეს ორგანიზაციები სახელმწიფოს მკაცრი იდეოლოგიური ზედამხედველობის ქვეშ იმყოფებოდნენ და ფინანსურად მთლიანად კონტროლდებოდნენ მის მიერ. იდეოლოგიური კონტროლი ამ ტიპის დაწესებულებებზე საბჭოთა რეჟიმის ტრანსფორმაციის კვალად მკაცრდებოდა ან მსუბუქდებოდა, მაგრამ ფაქტია, რომ ასეთი ორგანიზაციები სახელმწიფო დაწესებულებებს წარმოადგენდნენ და ის ვითარება, რომ ცალკეული ინდივიდები ამგვარ პირობებშიაც ახერხებდნენ არასტანდარტული, ჭეშმარიტად შემოქმედებითი ნაწარმოებების პროდუცირებას, სულაც ვერ სცვლის საერთო სურათს. ტოტალიტარულ საზოგადოებაში სახელმწიფომ დაფარა ადამიანის აქტიობის თითქმის ყველა სფერო. მისი ძალისხმევით ჰეგელისეული სტრუქტურიდან, სახელმწიფო- კორპორაცია-ოჯახი, მეორე ელემენტი მთლიანად შთანთქმული იქნა სახელმწიფოს მიერ და ამ უკანასკნელის პირისპირ ინდივიდი, როგორც ატომიზირებული სოციალური სეგმენტი, სრულიად მარტო დარჩა. წინამდებარე წერილში ადგილი არ არის ამ თეზისის გაშლილი არგუმენტირებისათვის. მხედველობაში მაქვს, მტკიცება იმის შესახებ, რომ ტოტალიტარული საზოგადოება ინდივიდების ატომიზაციის წყაროა. ჩვეულებრივ, ამგვარ “დანაშაულს” ღია საბაზრო პრინციპებზე დამყარებულ საზოგადოებას მიაწერენ, რომელშიაც გამეფებულია მძაფრი კონკურენცია და არსებობისათვის ბრძოლა. მიუხედავად ამისა, სადავო არ არის, რომ ტოტალიტარული რეჟიმი ვერ დაუშვებს ადამიანების თავისუფალ კოოპერაციას და რაიმე სახის არაკონტროლირებად გაერთიანებებს. მართლაც და, თუ თვალს გადავავლებთ დღევანდელ ქართულ საზოგადოებას, რომელშიაც ზოგიერთი ექსპერტი ტოტალიტარიზმის ნიშნებს ეძებს, ძნელი შესამჩნევი როდია ინდივიდების მსგავსი სეგმენტაცია.
სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური წევრები არიან ე.წ. NGO-ები, ანუ არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებმაც საქართველოში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დასავლეთის ძალისხმევით დაიწყეს აღმოცენება. აღმოსავლეთ ევროპის გამოცდილების მსგავსად, იდეის მიხედვით, ეს ორგანიზაციები (ე.წ. “მესამე სექტორი”) ახალი საზოგადოების ფორმირების უმნიშვნელოვანესი ბერკეტები უნდა ყოფილიყო, რომლებიც არა მხოლოდ ტოტალიტარულ წარსულის მემკვიდრეობიდან გაათავისუფლებდა მოსახლეობას, არამედ მისცემდა მას თვითრეგულირებად სახეს. ამიტომ, ტოტალიტარიზმიდან დემოკრატიული საზოგადოებისაკენ გადასვლისათვის ძალზე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა დასავლეთიდან, განსაკუთრებით შეერთებული შტატებიდან ამ მიმართულებით გაწეულ ძალისხმევას. დემოკრატიული ცხოვრების დიდი გამოცდილების მქონე დასავლეთში კარგად იცოდნენ როგორ გაედოთ თანხები რეფორმირებადი ქვეყნანაში. დემოკრატიული სახელმწიფო არ არსებობს სამოქალაქო საზოგადოების, მაშასადამე სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელი სოციალური სექტორის გარეშე. ამგვარი სექტორის არ არსებობის პირობებში მოქალაქე მთლიანად სახელმწიფოზე დამოკიდებული ხდება, რაც იმთავითვე ნოყიერი ნიადაგია ტოტალიტარული ან, უკეთეს შემთხვევაში ავტორიტარული საზოგადოების რეანიმაციისათვის. შესაბამისად, დასავლეთი დაინტერესებული იყო NGO-ების, ფართო ქსელის შექმნით მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეზე და მათ შორის საქართველოში. 2002-2003 წლების მონაცემებით, საქართველოში რეგისტრირებული იყო 3000-მდე არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელთაგან 500-დან 800-მდეს მიღებული ჰქონდა ერთზე მეტი გრანტი. ამ ორგანიზაციებიდან მხოლოდ 100 თუ იქნებოდა იმდენად აქტიური, რომ მისი წევრების საქმიანობა მთლიანად შემოფარგლული იყო ამ არასამთავრობო სფეროთი და მხოლოდ 20-30 არასამთავრობო ორგანიზაციას შეეძლო ზეგავლენა მოეხდინა სახელმწიფო გადაწყვეტილებაზე (4.55). ეს მონაცემები იმდენად საინტერესოა, რომ უპრიანი იქნება უფრო დეტალურად შევჩერდეთ მათზე.
არასამთავრობო ორგანიზაციების პროფილი, პროექტების იმპლემენტაცია და დაფინანსება
2004 წელს ISAR-ის პროგრამის მენეჯერი ცავკასიაში, მაიკლ კლეიტონი აღფრთოვანებული წერდა არასამთავრობო ორგანიზაცია “ვარკეთილის” მოღვაწეობის შესახებ, რომლის წევრებმაც ქმედითი მონაწილეობა მიიღეს თბილისის ამ უბნის შუქით მომარაგების უზრენველყოფაში(5). ამ ორგანიზაციის ნამდვილად სამოქალაქო ინიციატივების აღწერა დაინტერესებულ მკითხველს შესაბამის ვებგვერდზე შეუძლია იხილოს. ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ეს ორგანიზაცია მართალია ვერ მოხვდებოდა 20-30 ზემოთაღნიშნულ “რჩეულ” არასამთავრობოთა შორის, მაგრამ უთუოდ საპატიო ადგილს დაიკავებდა 100 NGO-ს შორის, რომლის წევრები არა მხოლოდ დაკავებულნი არიან შესაბამისი საქმიანობით, არამედ რეალურად აკეთებდნენ საქმეს იქ, სადაც სახელმწიფო უძლური იყო. სამოქალაქო ორგანიზაციების პროფილი საქართველოში საკმაოდ ფართოა და მოიცავს როგორც გარემოს დაცვით ორგანიზაციებს, ასევე ქალთა, ადამიანის უფლებათა დაცვით, პოლიტიკურ და სოციალური პრობლემებზე მომუშავე გაერთიანებებს. ასეთი მრავალფეროვნების მიუხედავად მათი მარგი ქმედების კოეფიციენტი ძალზე დაბალია როგორც საზოგადოებრივი სარგებლიანობის თვალსაზრისით, ასევე უფრო ფართოდ, საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების დამკვიდრების კუთხით. ამ მიმართულებით არსებული პრობლემებიდან შევარჩევთ ორს. დაფინანასებას და პროექტების იმპლემენტაციას.
აღსანიშნავია, რომ საქართველოში, ისევე როგორც სხვა ქვეყნებში, ამგვარ გაერთიანებებში კონცენტრირებულია ქვეყნის, სოციალურად აქტიური ინტელექტუალური ელიტის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომლის ძირითად ფინანსურ წყაროს საქართველოში დამკვიდრებული ისეთი უცხოური ფონდები შეადგენენ, როგორიცაა UშAID, სოროსის ფონდი, ევრაზიის ფონდი, ფონდი ჰორიზონტი, IღEX-ი, ებერტის ფონდი და ა.შ. მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ე.წ. მესამე სექტორის ფინანსური უზრუნველყოფა მთლიანად დასავლურ ორგანიზაციებს აქვთ მინდობილი, ზეგავლენას იქონიებს არასამთავრობო ორგანიზაციების მოღვაწეობის სპეციფიკაზე და მათი თავისუფლების ხარისხზე. მართლაც გრანტის გაცემემდე ფონდების უმეტესობა, აყალიბებს წლის პრიორიტეტებს, სხვადასხვა მიმართულებიდან, ვთქვათ განათლებიდან, მასმედიიდან, სოციალური სექტორიდან და ა.შ. შეარჩევს რომელიმე ერთს. დაფინანსებას როგორც წესი მხოლოდ ის პროექტები იღებენ რომლებიც შესაბამის წლის პრიორიტეტებს აკმაყოფილებენ. თავისთავად გავსებით გამართლებულია, რიმ ფონდმა განურჩევლად კი არ დააფინანსოს გრანტის მომლოდინე არასამთავრობო სექტორი, არამედ განახორციელოს ეს სწორედ აღწერილი, გეგმაზომიერი სახით, მაგრამ მეორე მხრივ, ვერც იმაზე დავხუჭავთ თვალს, რომ ასეთ პირობებში, გამოდის, ფონდმა უკეთ იცის ქვეყნის ეკონომიკის თუU სოციალური ყოფის რომელი უბანი საჭიროებს დახმარებას და სწორედ ამიტომ მისი პოლიტიკაა ქვეყნის განვითარების განმსაზღვრელი. საზოგადოება, რომელსაც საკმარისი რაციონალიზმი და ქვეყნისადმი პასუხისმგებლობა ახასიათებს, იოლად მოახდენდა ფონდების ასეთ პოლიტიკასთან ადაპტირებას და თავისუფალი მოღვაწეობის მაღალი ხარისხის შენარჩუნებას, რასაც სამწუხაროდ ვერ ვიტყვით ქართულ არასამთავრობო სექტორზე. ამიტომ ისინი აკეთებენ არა იმას რასაც საჭიროდ თვლიან, არამედ იმას რისი გაკეთებაც შესაძლებელია ქვეყნისათვის მათთვის გაურკვეველი პროექტის მიხედვით.
როდესაც არასამთავრობო სექტორის ფინანსურ უზრუნველყოფაზე ვფიქრობთ, უყურადღებოდ ვერ დავტოვებთ კიდევ ერთ მომენტს. ისეთ უკიდურესად გაჭირვებულ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, ქვეყანაში სადაც ყვავის კორუფცია, უმუშევრობა, ხოლო ხელფასს მხოლოდ ნომინალური მნიშვნელობა ჰქონდა, არა კრედიტების, არამედ გრანტების სახით დასავლური ფონდების მიერ გაცემული თანხები ნორმალური არსებობის ძირითად საშუალებად იქცა. სახელმწიფო უნივერსიტეტის სოციოლოგიის კათედრის გამგე, ედუარდ კოდუა, რომელიც საუკუნის დასაწყისში თავის ერთ-ერთ საგაზეთო წერილში ქართველ მკვლევართა შორის პირველად შეეხო ტრანსფორმაციის პროცესში მყოფი ქართული საზოგადოების სტრატიფიკაციის პრობლემას, აღნიშნავდა, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციებში მობილიზებული ადამიანების სახით საქართველოში ჩამოყალიბდა ახალი “კასტა” საკმაოდ ნორმალური შემოსავლებით და რიგით მოქალაქეზე გაცილებით უფრო უზრუნველყოფილი ცხოვრების წესით. ასეთ პირობებში, არასამთავრობო სექტორმა (მით უფრო ეს ითქმის ზემოთაღნიშნულ წარმატებულ 20-30 NGO-ზე), მიიღო უაღრესად დახურული, გაუმჭვირვალე სახე. უფრთხოდნენ რა შიდა კონკურენციას და შემოსავლიანი ადგილის დაკარგვას, არასამთავრობო ორგანიზაციების წევრები ყოველმხრივ ცდილობდნენ თავიანთი საქმის უხმაუროდ წარმართვას[1]. წლების შემდგომ მესამე სექტორში შეიქმნა პარადოქსული ვითარება. თუ ორიენტირად ავიღებთ პოპერის ნეოლიბერალურ იდეას ღია საზოაგდოების შესახებ და ამ იდეის საფუძველზე შექმნილ სოროსის ფონდს, მის მსგავსად არასამთავრობო ორგანიზაციებს უნდა შეესრულებინათ რაღაც გამტარის ფუნქცია სახელმწიფოსა და ხალხის ინერტულ მასას შორის. სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბების მიზნით, არასამთავრობო ორგანიზაციებს ღია კარის პოლიტიკით უნდა მოეზიდათ მოსახლეობის მაქსიმალურად ფართო ფენები, გაევრცელებინათ ახალი ინიციატივების გენერირების, კოოპერაციის და სოლიდარობის უნარჩვევა. სანაცვლოდ, ქვეყანაში ჩვენ მივიღეთ ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გაუმჭვირვალე ორგანიზაციების სისტემა, რომელიც თავის ძირითად დეკლარირებულ ფუნქციას, თუკიUეს ფუნქცი სწორად მოვინიშნეთ, ვერ ასრულებდა2.
კიდევ ერთი დიდი პრობლემა, რომელიც არასამთავრობო ორგანიზაციების მუშაობას ახლავს საქართველოში შეეხება რეალიზებული პროექტების პრაქტიკულ იმპლემენტაციას (თუკი ამგვარი რამ იგულისხმება პროექტით). გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, როდესაც არასამთავრობო სექტორი ქართულ სახელმწიფოსთან ერთად იდგავდა ფეხს, მათი ურთიერთობა საკმაოდ რთულად აეწყო. შევარდნაძის ხელისუფლება, მიუხედავად მისი ლიდერის ღრმა საბჭოური გამოცდილებისა, ხელს არ უშლიდა არასამთავრობო სექტორის მომძლავრებას. პირიქით, ქართული NGO-ების უდიდესი ნაწილი სწორედ შევარდნაძის დროს დარეგისტრირდა და მომძლავრდა. მაგრამ როდესაც საქმე შეეხებოდა თანამშრომლობას არასამთავრობო სექტორსა და ხელისუფლებას შორის, ურთიერთობა შორს იყო სასურვეილსაგან. ალბათ უფრო ზუსტი იქნება თუ ვიტყვით, რომ შევარდნაძის ხელისუფლება ანგარიშს უწევდა რა დასავლელი პარტნიორების პოლიტიკურ გემოვნებას, უბრალოდ ითმენდა არასამთავრობო ორგანიზაციების არსებობას. თუმცა ზუსტი რაოდენობა უცნობია, მაგრამ მაინც შეიძლება ითქვას, რომ თითებზე ჩამოსათვლელია მესამე სექტორში მომზადებული ისეთი პროექტების რაოდენობა, რომლის რეკომენდაციებიც გაითვალისწინა ხელისუფლებამ, ხოლო ისეთ შემთხვევებში როდესაც საქმე შეეხებოდა კორუპციას ან პენიტენციალურ სისტემას და ადამიანის უფლებების დაცვას, ხელისუფლება აშკარად აგრესიული ხდებოდა და კონფრონტაციაში შედიოდა არასამთავრობო სექტორთან. შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ დაიკარგა ან განუხორციელებელი დარჩა არაერთი სოციალურ-პოლიტიკური, ეკონომიკური ხასიათის სამოქმედო ღონისძიებათა ნუსხა და რომ ისეთ შემთხვევებში, როდესაც საჭირო იყო ხელისუფლების არათუ ყურადღება და თანადგომა, არამედ გარანტირებული ჩაურევლობა, ხელისუფლების ქცევა, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, საერთო სარგებლიანობის პრინციპის საპირისპირო იყო.
კიდევ უფრო გართულდა ურთიერთობა სახელმწიფოსა და არასამთავრობო სექტორს შორის დღეს. სააკაშვილის რეფორმების ერთ-ერთი ძირითადი მოტივი ემყარებოდა სავსებით სწორ თეზისს ქართული სახელმწიფოს არაქმედითუნარიანობის შესახებ. სხვადასხვა საერთაშორისო გამოკითხვებით შევარდნაძის დროინდელი საქართველო არაერთხელ აღმოჩენილა არშემდგარი სახელმწიფოების ნუსხაში. ამიტომ, სააკაშვილის მთავრობის ძალისხმევა, მცდელობა იმისა, რომ რეფორმების გზით მიგვეღწია სახელმწიფო სექტორის გაძლიერებისათვის, თავისთავად მისასალმებელია. აქ ადგილი არ არის გატარებული რეფორმების ავკარგიანობის შესაფასებლად. უფრო მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია აღნიშვნა იმისა, რომ რეფორმებმა თანდათანობით უაღრესად რადიკალური სახე მიიღო და სრულ სახელმწიფო კონტროლს დაუქვემდებარა სოციალური სფერო. განხორციელდა სახელმწიფო სექტორში დასაქმებულთა მკვეთრი შეკვეცა და ადამიანების დიდი მასის სრული მარგინალიზაცია მას შემდეგ, რაც საცოდავ მდგომარეობაში მყოფმა ქართულმა ბიზნესმა ვერ მოახერხა იაფი გამოთავისუფლებული მუშახელის დასაქმება. ადამიანების ყოველდღიური არსებობა სერიოზულ პრობლემად იქცა, რამაც საზოგადოების ისეთივე ატომიზაცია გამოიწვია, როგორიც ზემოთ იყო აღნიშნული. მართალია ხელისუფლებას ვერ დავაბრალებთ, რომ მან დახურა რომელიმე სარასამთავრობო ორგანიზაცია, მაგრამ ასეთ სოციალურ ვითარებაში არასამთავრობო სექტორი სრულიად უფუნქციოდ არსებობს. მას სახელმწიფომ აღარ დაუტოვა რეალური სამოქმედო ველი. სხვაგვარად ეს იმას ნიშნავს, რომ ატომიზირებული ინდივიდი კვლავ სახელმწიფოს პირისპირ დგას თანაც იმის სრული შეგნებით, რომ ამგვარ დაპირისპირებაში ის ყოველთვის დამარცხებული იქნება. თუ ამ გადასახედიდან შევაფასებთ საერთაშორისო საზოგადოების ძალისხმევას და გაღებულ დიდძალ ფინანსურ დახმარებას, რომლის მიზანი იყო საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება, აშკარა გახდება, რომ ეს თანხები წყალშია გადაყრილი. მიუხედავად ამისა, საერთაშორისო საზოგადოების ძალისხმევა მთლად უკვალოდ არ გამქრალა მან გარკვეული შედეგები მოიტანა სხვა მიმართულებით.
არასამთავრობო ორგანიზაციების მოღვაწეობის ზოგიერთი შედეგის შესახებ
როდესაც საუბარია არასამთავრობო სექტორში მომზადებული პროექტების შესახებ, რომელთა იმპლემენტაციას მნიშვნელოვანი შედეგი მოყვა არა მხოლოდ გარკვეული რეგიონის, არამედ მთელი ქვეყნის მასშტაბით, შეგვიძლია რამდენიმე იშვიათი გამონაკლისის დასახელება. განათლების რეფორმა, მაგალითად, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე რეზონანსული პროექტი იყო დიდწილად მომზადდა სოროსის ფონდში. შეიძლება სულ მცირე ერთი ორგანიზაციის დასახელება (მხედველობაში მაქვს თავისუფლების ინსტიტუტი), რომლის პროექტები შევარდნაძის დროს მჭიდროდ იყო კოორდინირებული ხელისუფლების რეფორმატორულ ძალებთან. ამ ორგანიზაციის კავშირები დღევანდელ ქართულ ხელისუფლებასთან იმდენად მჭიდრო გახდა, რომ ის უფრო ჩამოჰგავს სამთავრობო ინტელექტუალურ ცენტრს, ვიდრე არასამთავრობო ორგანიზაციას.
ყველაზე მნიშვნელოვანი შედეგი რაც უცხოური ფონდებისა და NGO-ების მოღვაწეობას მოყვა საქართველოში, იყო ახალი პოლიტიკური კლასის, მომავალი მმართველი ელიტის ჩამოყალიბება. თავის დროზე, საქართველოში აკრედიტებულმა უცხოურმა ფონდებმა, ჩვენს ქვეყანაში დაფუძნებისა და უამრავი ბიუროკრატიული ბარიერების დასაძლევად, ცხადია პირველ რიგში ხელისუფლებას მიმართეს. მაშინ ხელისუფლებაში მყოფმა, როგორც უწოდებდნენ, ახალგაზრდა რეფორმატორებმა (ჟვანიამ, სააკაშვილმა და სხვებმა) კარგად გათვალეს აღნიშნული ფინანსური წყაროს პოლიტიკური მომგებიანობა და როდესაც ხელისუფლების უფროსი თაობის წარმომადგენლები, “წითელი დირექტორები” საკუთარი ფინანსური ინტერესების დაკმაყოფილებას სხვადასხვა მაქინაციებით, ხშირად სახელმწიფოს მიერ აღებული უცხოური ვალების დატაცებით ცდილობდნენ, სრული კონტროლი დაამყარეს იმ ფონდებზე და ფონდების მიერ მსუყედ დაფინანსებულ NGO-ებზე რომლების გრანტების სისტემაზე მუშაობდნენ. ამ კონტროლს ორმაგად მომგებიანი ხასიათი აღმოაჩნდა:
პირველი, ფონდების და NGONGO-ების მაღალანაზღაურებადი (პროგრამების დირექტორების, მენეჯერების, კოორდინატორების და ა.შ.) თანამდებობები ჟვანია-სააკაშვილის პროტჟეებმა დაიკავეს. გარკვეული პოლიტიკური, კერძოდ დეკლარირებულად ლიბერალური ღირებულებების და ინსტიტუტების განმტკიცებაზე ორიენტირებულ უცხოურ ფონდებში არსებულმა მაღალმა ფინანსურმა უზრუნველყოფამ განსაზღვრა, ერთი მხრივ ჟვანია-სააკაშვილის პოლიტიკური პლათფორმა და ლტოლვა აშშ-საკენ, ხოლო მეორე მხრივ, კარგი შანსი მისცა მათ შეექმნათ ერთგული ბირთვი ფართო პოლიტიკური სპექტრისათვის.
მეორე, ფონდებში ძირითად თანამდებობებზე “თავისი ხალხის” გაყვანით, ჟვანია-სააკაშვილმა საკმაოდ სოლიდური სახსრების საკუთარი შეხედულებებისამებრ რეგულირების მარჯვე მექანიზმი მოიპოვა. შედეგად, კონკრეტული მიმართულებით ანგაჟირებული და ერთგული ინტელექტუალების რიცხვმა უფრო იმატა. რეფორმატორების გუნდის მიერ არასამთავრობო სექტორის შესაქმნელად გამიზნული დასავლური სახსრების გონივრული და მარჯვე გამოყენების კიდევ ერთ ნიმუშად შეგვიძლია გავიხსენოთ “რუსთავი 2”-ის დაარსების ისტორია, როდესაც ხელისუფლების მიერ დახურულმა და შერისხულმა პროვინციულმა ტელევიზიამ სათანადო საგრანტო დახმარების შედეგად არამხოლოდ ადგილმდებარეობა შეიცვალა, არამედ თანდათან ჩამოყალიბდა აღნიშნული პოლიტიკური ჯგუფის მძლავრ Pღ მანქანად. აქ უთუოდ აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ მათი შევარდნაძის ხელისუფლებისაგან ჯერ განდგომისას, ხოლო შემდეგ რადიკალური დაპირისპირებისას, აღნიშნული ინფრასტრუქტურა ძალზე აქტიურად მონაწილეობდა. ის ჩამოყალიბდა და მომძლავრდა მმართველი წრეების თვალწინ ყოველგვარი კანონდარღვევის გარეშე. რამდენადაც ეს ფონდებისა და NGO-ების სისტემა არასამთავრობო სექტორის და სამოქალაქო საზოგადოების რეპუტაციით სარგებლობდა, ხელისუფლების ყოველი კონტრზომა ძალზე იოლად იყო ინტერპრეტირებული “სამოქალაქო საზოგადოების ხელყოფად”, “თავისუფალ ტელევიზიაზე თავდასხმად”, “კორუმპირებული ჩინოვნიკების და მაფიოზური კლანების თვითნებობად” და ა.შ. ცხადია შექმნილი ვითარება, პოლიტიკურ ბრძოლაში ჩაბმულ ხელისუფლებას იმთავითვე წამგებიან პოზიციაში აყენებდა, რადგან იქმნებოდა ხელისუფლების სამოქალაქო საზოგადოებასთან დაპირისპირების, ძალაუფლების თავისუფლებასთან ბრძოლის ეფექტი.
რევოლუციის შემდეგ აღმოჩნდა, რომ “წარმატებულმა” არასამთავრობო ორგანიზაციებმა მათზე დაკისრებული ამოცანა, რომელიც დიდად განსხვავებული იყო მესამე სექტორის მომძლავრებისაგან, ამოწურა. ამიტომ ის ხალხი, ვინც რევოლუციამდე დაკავებული იყო პრივილეგირებულ არასამთავრობო სექტორში, დღეისათვის გაბნეულია იქ სადაც უნდა ყოფილიყო თავდაპირველი ჩანაფიქრით - შეადგენენ ძირითად სახელისუფლებო წრეებს.
1. ნაციონალური იდენტობა ესაა ნაციის მიერ საკუთარი თავის თვითაღქმა და თვითშეფასება. ნაციონალური იდენტობის განმსაზღვრელი ფაქტორი ნაციონალური ნარატივია. რას ნიშნავს ნაციონალური ნარატივი? ის, რაც პიროვნებისათვის (ავტო)ბიოგრაფიაა, ფაქტობრივად, იგივეა ნაციისათვის ნაციონალური ნარატივი. ნაციონალური ნარატივების მეშვეობით ნაცია ახდენს საკუთარი თავის ფორმირებასა და კონსტიტუირებას. ნაციონალური ნარატივებს აყალიბებს ნაციონალური პოლიტიკურ-ინტელექტუალური ელიტა სკოლის, პრესის/მედიისა და უნივერსიტეტის მეშვეობით.
2. რა არის ნაცია? ნაცია ესაა ერთი ნაციონალური ნარატივი და ერთი ეკონომიკა ერთ მთლიან ტერიტორიაზე. ტერიტორიული მთლიანობის იდეა, საბაზრო ეკონომიკა და განათლების ერთიანი სისტემა ქმნის ნაციას, როგორც მთლიანობას, რომლის აუცილებელი თვისება “სუვერენულობაა”. ამიტომაც, ლეგიტიმურობის წყაროს წარმოადგენს “ერთი ხალხი ერთი ტერიტორიაზე”.
3. ნაციონალური იდენტობა და ნაციონალური ნარატივები პირველად ჩნდება და ყალიბდება XVIII-XIX საუკუნეების ევროპასა და ჩრდილო ამერიკაში. პირველი ორი ნაცია ესაა _ ამერიკული და ფრანგული ნაციები. ფრანგულ ნაციონალური იდენტობას აყალიბებს ფრანგული რევოლუცია (ბასტილიის აღება) და ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია. ამერიკულ ნაციონალურ ნარატივს აყალიბებს ამერიკული რევოლუცია და დამოუკიდებლობის დეკლარაცია თავისუფლების ქარტიასთან ერთად.
4. ქართული ნაციონალიზმის თავისებურება: ქართული ნაციონალიზმი იბადება XIX საუკუნის 60/70-იან წლებში რუსული იმპერიის წიაღში. ამ ნაციონალიზმის მთავარი სლოგანია მამული (ტერიტორია), ენა (ერთიანი განთლების სიტემა) და სარწმუნოება (ქრისტიანული ტრადიცია, როგორც “ნაციონალური მემკვიდრეობა”). სწორედ ეს უკანასკნელი პუნქტი გამოარჩევს ქართულ ნაციონალიზმს ნაციონალიზმის ევროპული მოდელისაგან, სადაც ნაციონალიზმი სწორედ მონარქიასა და ეკლესიასთან დაპირისპირებაში ჩამოყალიბდა (ამის შესახებ იხ.: ქვემოთ). ამავე დროს, თუ ევროპაში ნაციონალიზმსა და ნაციონალურ იდენტობას ბურჟუაზია (იმდროინდელი სამოქალაქო საზოგადოება) აყალიბებს, საქართველოში ნაციონალურ იდენტობას ძირითადად არისტოკრატიული წარმოშობის ინტელექტუალური ელიტა (ქართული ინტელიგენცია _ “თერგდალეულები”) ქმნის. ამ აზრით, როგორც შენიშნავს თანამედროვე ამერიკელი ისტორიკოსი რონალდ სუნი (ღონალდ შუნყ), ქართული ნაცია ბოლომდე ჩამოყალიბებული დღემდე არ არის (თჰე Mაკინგ ოფ ტჰე Gეორგიან Nატიონ (Iნდიანა Uნივერსიტყ Pრესს, 1988, 1994)).
ისტორიული ექსკურსი:
“ბიზანტიური” ძალაუფლება და ქართული ნაციონალიზმი
ძალაუფლება ქართულ კულტურაში ყოველთვის პიროვნებაზე იყო მიბმული და პიროვნებიდან მომდინარეობდა. “ქართული” ძალაუფლება ქარიზმული ფენომენია. თანამედროვე ფრანგი ისტორიკოსები აღნიშნავენ, რომ საფრანგეთის რევოლუციის შედეგები ჯერაც არ დამთავრებულა. მე კი ვიტყოდი, რომ ჩვენთან ბიზანტიის იმპერიის დაშლა ჯერ არ დასრულებულა. გარკვეული აზრით, საქართველოში (და არა მხოლოდ _ საქართველოში) პოსტბიზანტიური ეპოქა ჯერ კიდევ არ დამდგარა. სწორედ ამიტომაა ძალაუფლება საქართველოში ქარიზმული და პიროვნული _ “ჩვენს” ძალაუფლებას “ბიზანტიური ტრადიცია” განსაზღვარვს.
“ბიზანტიზმი” ესაა იზოლაციისკენ და გამოყოფისაკენ სწრაფვა _ ამ აზრით, საქართველოს რევოლუციური ხელისუფლება, რომელიც ჭეშმარიტი სახელმწიფოს აშენების სახელით თვითიზოლაციაზე საუბრობდა _ მიხეილ კერულარიოსისა თუ პროტოპოპ აბაკუმის ჟესტებს იმეორებდა და სულაც არა აქვს მნიშვნელობა იმას, იცოდა თუ არა მან ეს სახელები, სწამდა თუ არა ღმერთი და მოსწონდა თუ არა, ვთქვათ, სამების ტაძარი და ა.შ.
“ბიზანტიზმის” მეორე ნიშანი ძალაუფლების საკრალიზაციის ის ტიპია, რომელიც საქართველოსა და რუსეთში (და არა მხოლოდ ამ კულტურებში!) გვხვდება. ესაა ძალაუფლების საკრალიზაციის ბიზანტიური ტიპი. ასეთი რამ ევროპაში არასდროს ყოფილა. ევროპაში იმპერატორი (ან მეფე) ლეგიტიმაციას ეკლესიისგან იღებდა. ბიზანტიაში კი განსაკუთრებული პოლიტიკური თეოლოგია შეიქმნა, რომელიც პირდაპირ აღიარებდა, რომ იმპერატორი ქრისტეს მსგავსია _ ანუ იმპერატორის ძალაუფლება “თვითლეგიტიმური” გახლდათ! ამას, სამწუხაროდ ჩვენი ისტორიკოსები ნაკლებად აქცევენ ყურადღებას.
მიუხედავად ამისა, რედუცირებული, “შემოკლებული” სახით ეს “ბიზანტიზმი” ჩვენში მაინც იყო და ახლაც არის. ბიზანტური გაგებით, იმპერატორი თავის თავში აერთიანებს ორივე მომენტს _ Iმპერიუმ-ს _ ძალაუფლებას, და შაცერდოტიუმ-ს _ სიწმიდეს _ სწორედ აქედან წამოიშვა “სამოდერჟავიეს” კონცეპტი და ფენომენი! დასავლურ კულტურაში კი ეს ორივე ფენომენი თავიდანვე გამიჯნული იყო.
ამიტომაც, ძალაუფლების მატარებელი პერსონის მიმართ ჩვენთან არ არსებობს მშვიდი და კრიტიკული დამოკიდებულება. ის ან მხსნელია, ან _ დამაქცეველი. ასეთი განწყობა იყო როგორც ზვიად გამსახურდიას, ისე _ ედუარდ შევარდნაძის მიმართ. სულ სხვა ამბავია, რომ შევარდნაძემ, პიროვნული თვისებებიდან გამომდინარე, “მშვიდად წასვლა” მოახერხა.
დღეს საქართველოში ინსტიტუციების კრიზისია, ვერ შეიქმნა თავისუფალი სასამართლო, დამოუკიდებელი პარლამენტი _ ყველაფერი საპრეზიდენტო მმართველობაზეა მიბმული. ტიპოლოგიურად აბსოლუტურად ერთგვაროვნად ვითარდება მოვლენები რუსეთსა და საქართველოში. პუტინის ძალაუფლებაც მსგავსი ტიპის ძალაუფლებაა _ პუტინი და სააკაშვილი შეიძლება უპირისპიდებოდნენ ერთმანეთს, მაგრამ, გარკვეული აზრით, რუსეთი და საქართველო ერთმანეთს აირეკლავს და ეს ურთიერთმტრობა კიდევ უფრო ამყარებს ამ ძალაუფლებათა შინაგან სიღრმისეულ ერთიანობას. არსებობს თუ არა აქედან გამოსავალი, ძნელი სათქმელია. ხელისუფლება კი შეიცვლება, მაგრამ ჩვენ რამდენ ხანს ვართ დაზღვეული მსგავსი რეციდივებისაგან, ვერავინ იტყვის.
საქმე ისაა, რომ ჩვენი კულტურა გეტოს ტიპის კულტურაა, ჩვენი დღევანდელი ქრისტიანობაც ხომ “ტერიტორიულია”, იზოლაციისკენ მიდრეკილია, ორინეტირებული სულაც არაა გასვლაზე, მისიონერობაზე... და როცა ქართველებს ჩვენი საკუთარი ძალაუფლება გაგვიჩნდა, მას აშკარად “ბიზანტიური” თვისებები აღმოაჩნდა. ბიზანტიაც, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერია იყო, გეტოსავით მოქმედება. მუსლიმური სამყაროს გაძლიერების შემდეგ სულ უფრო და უფრო პატარავდებოდა, დაბოლოს, მხოლოდ კონსტანტინოპოლიღა დარჩა. რუსეთიც თითქოს უზარმაზარი სივრცეა, მაგრამ მასაც იზოლაციისკენ აქვს მისწრაფება _ ცენტრისკენულია. ჩვენც ეს გვახასიათებს. თანაც ორივენი, რუსებიც და ქართველებიც, ჩვენს განსაკუთრებულებაზე ვსაუბრობთ.
ამთგან განსხვავებით, ევროპა ცენტრიდანულია, “ექსპანსიურია” _ ევროპა გადის და ნერგავს თავის ღირებულებებს. ასე იყო კოლონიურ ხანაში და ასეა ახლაც. XIX საუკუნის პირველი ნახევრის რუსი მოაზროვნე პიოტრ ჩაადაევი რუსეთის შესახებ აღნიშნავდა, რომ რუსეთი ისტორიიდან ამოვარდნილია _ რომ რუსეთი თეთრი ლაქაა ისტორიაში. მსგავსი რამ, გარკვეულწილად, საქართველოზეც შეიძლება ითქვას. არადა, იყო პერიოდი, როცა ჩვენ, რუსეთისაგან განსხვავებით, ერთი მთლიანი საქრისტიანოს ნაწილი ვიყავით. როცა იოანე საბანისძე წერდა _ "ყურესა ამა ქვეყნისასა" _ ეს ნიშნავდა, რომ ქრისტიანული ოიკუმენის საზღვარზე მეციხოვნესავით ვიდექით. ჩვენს მერე მუსლიმური სამყარო იყო. ეს არ ნიშნავდა იზოლირებულობას _ პირიქით!
ჩვენ _ ქართულ საზოგადოებას _ არ გვესმის ნაციონალიზმის თავისებურება, ქართულისა კი არა _ საზოგადოდ _ ნაციონალიზმის ფენომენის თავისებურება. ჩვენ გვგონია, რომ ნაციონალიზმი ოდითგანვე არსებობს. ამ დროს, ის XVIII საუკუნის ბოლოს და XIX საუკუნის დასაწყისში ისახება და მერე ვრცელდება. ჩვენ გვგონია, რომ XIX საუკუნის ქართული ნაციონალიზმი შუა საუკუნეების ქართული სამეფოს გაგრძელებაა, სინამდვილეში ეს ასე არ არის. ერთია სამეფო, თავისი იერარქიულობით და სულ სხვა რამეა _ ნაციონალიზმი. ნაცია გულისხმობს ეგალიტარიზმს, თანასწორობას. მაშინ, როდესაც ის, რაც არის ნაციამდე _ სამეფო _ პრინციპულად სხვანაირია _ იერარქიულია და სულ სხვა წესი აქვს ლეგიტიმურობისა.
დღეს ბევრი საუბარი და კამათია ლეგიტიმურობაზე. მნიშვნელოვანი ისაა, რომ საფრანგეთის რევოლუციამდე, ლეგიტიმაციის სულ სხვა წესი არსებობდა. ლეგიტიმურობის წყარო მანამდე იყო არა ხალხი, არამედ _ ღმერთი. როგორც რუსთაველი ამბობს _ “მისგან არს ყოვლი ხელმწიფე, სახითა მისმიერითა”. მეფე ლეგიტიმურია იმდენად, რამდენადაც ეკლესია ადასტურებს მის ლეგიტიმურობას. მეფე ღვითისგანაა. ჯერ კიდევ წარმართ იმპერტორზე ამბობდა პავლე მოციქული _ “დაემორჩილეთ, სანამდეც შეგიძლიათ”.
XVIII საუკუნის ბოლოს მეფეს თავს აჭრიან _ საფრანგეთის რევოლუციას ვგულისხმობ. ეს რეალური აქციაა, მაგრამ დიდი სიმბოლური დატვირთვა აქვს. იბადება ახალი ფენომენი _ ნაცია _ და “ჯდება” ამ მოჭრილი თავის ადგილას. ნაცია ახალ წესებს ნერგავს, რომელთა წინაშეც ყველა უნდა იყოს თანასწორი _ აღარ არსებობს დინასტია, იერარქია, აღარ არსებობს არისტოკრატიის პრივილეგიები. ბურჟუაზია აცხადებს, რომ ის ნაციაა. სწორედ აქედან იბადება ნაციონალიზმი _ ერთი კლასი _ თითქოსდა ერის ნაწილი _ თავის თავს მთლიანობას _ მთელ ერს უიგივებს. არისტოკრატია, მეფე და სამღვდელოება ნაციის მოღალატეებად შეირაცხა.
ქართული ნაციონალიზმი XIX საუკუნის მეორე ნახევარში გაფორმდა. ილია ჭავჭავაძე, მართლაც, ქართული ნაციონალიზმის მამაა. ის ერთ პირად წერილში წერდა _ “ქართლის ცხოვრებას ვკითხულობდი და ხალხი ვერ დავინახე, ჩვენი ისტორია მეფეთა ისტორიააო”. ვახუშტი ბატონიშვილის წიგნს ჰქვია "აღწერა სამეფოსა საქართველოსა", ივანე ჯავახიშვილისას _ "ქართველი ერის ისტორია". ამ ორ ტექსტს შორის 130 წელი და უზარმაზარი განსხვავებაა, სადაც მეფე და სამეფო იყო _ იქ ერი, ნაცია გაჩნდა!
საფრანგეთის რევოლუციამ დაგვანახა, რომ მეფის მოჭრილი თავის ადგილი ნაციამ დაიკავა. მეფე იყო სუვერენი, რომელსაც ჰქონდა ნება, ის აღასრულებდა კანონებს, კანონს სჭირდება ნება, ეს მეფის ნებაა, მაგრამ მეფის ნება ღვითის ნებისაგან მომდინარეობს. მეტაფიზიკურად ძალიან გამართული მომენტია! კანონის უზენაესობა და ნაციის სუვერენულობა სწორედ მეფის სუვერენულობის ჩანაცვლებაა, და _ იმ ლეგიტიმურობისა, რომლის წყაროც არის ღმერთი. ამიტომაც, საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ დღემდე ლეგიტიმურობის კრიზისის სიტუაციაში ვიმყოფებით. ფრაზა _ “კანონის უზენაესობა” _ მალავს გარკვეულ მელანქოლიასა და სევდას ნამდვილი ლეგიტიმურობის _ მეფის ლეგიტიმურობის _ მისამართით. ჩვენ ხშირად ვამბობთ, რომ ლეგიტიმურობა შემცირდა ან გაიზარდა. არადა, ლეგიტიმურობა ან არის, ან _ არა, ის არაა თვლადი. თუ ის იცვლება და ითვლება, მაშინ ის უკვე რეიტინგია და არა _ ლეგიტიმურობა. ეს პრობლემა ონტოლოგიურად საფუძველშივე უდევს დემოკრატიას _ ევროპული დემოკრატია და ნაცია ხომ ერთი და იგივეა!
ილია ჭავჭავაძე თავისი ცნობილი სლოგანით _ "მამული, ენა, სარწმუნოება" _ შეეცადა ამოევსო ის წყვეტა, რომელიც სამეფოსა და ნაციონალიზმს შორის არსებობდა. უფრო მეტიც _ ილია შეეცადა მეფის ნაცვლად ერი გამოეცხადებინა საკრალურად! ამიტომაც მას “ერის მამა” და “საქართველოს უგვირგვინო მეფე” უწოდეს. ეს კვაზიმონარქისტული ეპითეტები ძალიან სიმპტომურია!
სამეფოში ყველაფერი მეფისადმი ლოიალურობით იზომება. მაგალითად, ერეკლეს დროს ქართველები და სომხები რელიგიურად დაპირისპირებულები კი იყვნენ, მაგრამ ნაციონალური დაპირისპირება მათ შორის არ არსებობდა. იმიტომ, რომ არ არსებობდა ისეთი ხედვის კუთხე, როგორიცაა ნაციონალიზმი. ეს დაპირისპირება XIX საუკუნის მეორე ნახევარში გაჩნდა _ რუსეთის იმპერიაში ჩვენი ყოფნისას, როცა ქართული არისტოკრატია და გლეხობა გაუუცხოვდა სომხურ ბურჟუაზიას. ეს ძალიან კარგად არის ნაჩვენები "ხანუმაში", როცა ქეთოსა და კოტეს ქორწინების სახით ხდება ალქიმიური ქორწინება სომხურ ბურჟუაზიასა (რომელსაც რეალური კაპიტალი აქვს) და ქართულ არისტოკრატიას (რომელსაც სიმბოლური კაპიტალი აქვს) შორის.
მამათა და შვილთა ბრძოლა იყო არა იმდენად თაობათა შორის ბრძოლა, რამდენადაც _ ბრძოლა მონარქიზმსა და ლიბერალურ ნაციონალიზმს შორის. მონარქიზმი გულისხმობს იერარქიულობას, ლიბერალიზმი _ თანასწორობას; მონარქიზმი აგებულია დინასტიზმის პრინციპზე, ის არ არის ტერიტორიაზე მიბმული _ სადაც მეფეა, იქაა სამეფოც. ტერიტორიული პრობლემები მნიშვნელოვანია შუა საუკუნეებში, მაგრამ არ არის გადამწყვეტი. ნაცია კი არის _ ერთი ეკონომიკა და ერთი ნაციონალური ნარატივი ერთ ტერიტორიაზე. იმპერია თავისი არსით უპირისპირდება ნაციონალიზმს _ ის გლობალ(ისტ)ური ფენომენია. იმპერიაში მთავარია, რომ ის ფართოვდება გარკვეული სამეფოების დინასტიურ პრინციპში “ჩართვით” _ იმპერია გაფართოებადი მონარქიაა. ნაციონალიზმს კი სჭირდება კონკრეტული ტერიტორია და ბევრი სისხლიც იღვრება ამ ტერიტორიის დასაკავებლად. გარკვეული აზრით, ნაციონალიზმი სამოქალაქო ომსა და გენოციდს მოითხოვს. ფრანგებს დასჭირდათ საკუთარი ხალხის გენოციდი _ ვანდეა, თურქებს _ სომხების გენოციდი, იმიტომ, რომ ერთ ტერიტორიაზე ორ ერს ჰქონდა სხვადასხვა ნაციონალური პროექტი. არადა, სომხები საუკუნეების მანძილზე მშვიდად ცხოვრობდნენ თურქეთის იმპერიის ფარგლებში. იმისათვის რომ გაჩენილიყო თურქეთის სეკულარული ნაციონალური სახელმწიფო, თურქებს სომხების გენოციდი დასჭირდათ.
თუმცა, აქ სრულიად გარკვეულად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქართული ნაციონალიზმი მაინც განსხვავდება ევროპული ნაციონალიზმისაგან _ საქმე სულაც არაა ის, რომ ჩვენ “ეთნიკური ნაციონალიზმი” გვაქვს, ხოლო ევროპული ნაციონალიზი “სახელმწიფო ნაციონალიზმია”. საქმე ისაა, რომ XV საუკუნის შემდეგ ჩვენ “ბიზანტიურ გეტოს” წარმოვადგენთ... როგორ მოხდა ეს, ცალკე საუბრის თემაა, მაგრამ ქართული ნაციონალიზმი, რომელიც XIX საუკუნეში გაფორმდა, ევროპული ნაციონალიზმისაგან განსხვავებით, სეკულარიზაციის ანუ _ ეკლესიასთან დაპირისპირების გზით არ ჩამოყალიბებულა _ პირიქით! ქართული ნაციონალიზმი სხვა “აღმოსავლურ ნაციონალიზმებთან” ერთად (ვგულისხმობ სერბულ, ბულგარულ, რუმინულ, რუსულ და ა.შ. ნაციონალურ ნარატივებს) სეკულარიზიციის გზით არ ჩამოყალიბებულა (სეკულარიზაცია ესაა ეკლესიის “ამორთვა” ძალაუფლებიდან _ ის აღარაა ძალაუფლების ლეგიტიმაციის წყარო _ არადა საფრანგეთის რევოლუციამდე ეკლესია ევროპაში ძალაუფლების ლიგიტიმაციას უზრუნველყოფდა!). ილიას ფორმულა _ “მამული, ენა, სარწმუნოება” _ გვიჩვენებს, რომ ეკლესია ქართული ნაციონალური პროექტის ნაწილია, როგორც “კულტურული მემკვიდრეობა”, ხოლო ფაქტობრივად, _ როგორც ჩვენი “იზოლაციონიზმის”, “განსხვავეულობის” ნიშანი _ ის, რომ ჩვენ “ბიზანტიურ გეტოს” წარმოვადგენთ... ეს განმასხვავებელი ნიშანი რჩება. საგულისხმოა, რომ ეკლესია თვით სტალინმაც კი ჩართო საბჭოთა “ნაციონალურ” პროექტში.
აქვე ისიც უნდა აღვნიშნო, რომ საბჭოთა კავშირი იმპერიულ პრინციპზე აგებული არ ყოფილა. ნუ დაგვავიწყდება, რომ საბჭოთა კავშირი იყო თანამედროვე გლობალიზაციის პირველი მცდელობა, გლობალიზაციის პირველი ტალღა _ მოდერნისტული გლობალიზაცია (განსხვავებით დღევანდელი პოსტმოდერნისტული გლობალიზაციისაგან), რომელიც მარცხით დასრულდა. საბჭოთა კავშირი პერმანენტული რევოლუციის დამარცხების შედეგად წარმოშობილი იზოლაციონისტური ბასტიონია. XX საუკუნის 20-იანი წლების ბოლოს აღმოჩნდა, რომ პერმანენტული რევოლუცია არარეალურია (ის დამარცხდა ირანში, პოლონეთში, ფინეთში და ა.შ.). ამიტომაც, საბოლოოდ, საბჭოთა კავშირი ნაციონალურ-ტერიტორიული ნიშნით მოაწყვეს, და სწორედ აქ ჩაიდო “ნელი მოქმედების ჭურვი”. საბჭოთა კავშირიც ცენტრისკენული იყო, მუდმივად იყო ორიენტირებული შენარჩუნება-შენახვაზე და, ამიტომაც, არსებობდა რკინის ფარდა _ საბჭოთა კავშირი რკინის ფარდის გარეშე წამოუდგენელია! ეს იყო ნამდვილი გეტო, ესეც ბიზანტიური მემკვიდრეობაა. ეთნოკონფლიქტებიც კი სინამდვილეში ნაციონალურ-ტერიტორიული კონფლიქტებია.
ჩვენც _ ქართველები _ აღმოვჩნდით იმ სიტუაციაში, როცა ჩვენ და აფხაზებს ერთ ტერიტორიაზე სხვადასხვა ნაციონალური პროექტი გვაქვს (ოსეთის სიტუაცია აფხაზეთის ანარეკლს წარმოადგენს) _ ესაა სამოქალაქო ომის სიტუაცია! ამიტომ, “მძვინვარე სიტყვა” გენოციდი, სრულიად ბუნებრივია _ ნებისმიერი ნაციონალიზმი გენოციდით მკვიდრდება. სამწუხაროდ, ნებისმიერი ნაციონალიზმი თავისი არსით შინაგანად გულისხმობს გენოციდსა და სამოქალქო ომს _ ან საკუთარი ან სხვა ხალხის წინააღმდეგ!
აქვე უნდა ითქვას, რომ ნაციონალიზმი ქრისტიანული ისტორიის გადაწერაა, ნაციონალიზმი უპირისპირდება ქრისტიანულ პოზიციას. ნებისმიერი ნაციონალიზმი ქრისტიანობის ჩანაცვლების მცდელობაა _ “ჩემი ხატია სამშობლო...” ამ აზრით, ნაციონალიზმი ერესია!
ამავე დროს, კიდევ ერთხელ მსურს აღვნიშნო, რომ ჩვენთან _ საქართველოში _ ბიზანტიის იმპერიის დაშლის პერიოდი ჯერ ბოლომდე არ დამთავრებულა. ქართული ნაციონალიზმის ჩაწერა ევროპულ კონტექსტში აი ახლა _ ჩვენ თვალწინ ხდება. დღეს ევროპული ნაციონალიზმი ახალ ეტაპზე გადავიდა. პოსტმოდერნისტული გლობალიზაცია _ გლობალიზაციის II ტალღა _ არის ევროპული ტიპის ეკონომიკის გლობალიზაცია ერთ ტერიტორიაზე კი არა _ მთელ დედამიწაზე. გლობალიზმი ევროპული ნაციონალიზმის გაგრძელებაა. ჩვენ _ საქართველოს მკვიდრნი _ ჯერ ბოლოდე გაფორმებული არა ვართ როგორც ნაცია, და უკვე გვიწევს გლობალიზაციაში ჩართვა. ამიტომაც, რაც ახლა საქართველოში ხდება, ამას მხოლოდ ჩვენს ხელისუფლებას ვერ დავაბრალებთ _ ესაა ნაციონალიზმის მუტაცია და “გადასვლა” გლობალური ფრაგმენტაციის მდგომარეობაში.
არადა, “ბიზანტიური ქრონოტოპოსი” მუდმივად იზოლაციისკენ მიისწრაფვის, რაც “ბუნებრივად ბადებს” ძალაუფლების საკრალიზაციის ფენომენს _ “გეტო” საკრალურ ძალუფლებას წარმოშობს. როგორც ჩანს, საქმე საგულისხმო ინვარიანტთან გვაქვს _ აღმოსავლური სქიზმის შემოქმედი XI საუკუნის კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მიხეილ კერულარიოსი, პროტოპოპი აბაკუმი (“სტაროობრიადელების” სულიერი წინამძღოლი, რომელიც დაწვეს), რუსეთის იმპერატორი ნიკოლოზ I, სტალინი, ზვიად გამსახურდია, პუტინი, სააკაშვილი _ სხვადასსხვა დროსა და განსხვავებული პოლიტიკური კონიუნქტურიდან გამომდინარე, ისწრაფვოდნენ თვითიზოლაციისკენ, რკინის ფარდისკენ და ამკვიდრებდნენ საკრალური (“ქარიზმული”) ძალაუფლების მოდელს.
თანამედროვე ქართული კულტურის სამი ნაციონალური ნარატივი
“აგვისტოს ომამდე”: 2003 _ 2008 წწ.
თანამედროვე ქართული კულტურის კონტექსტში საუბარი შეიძლება სამი ნაციონალური ნარატივის შესახებ. პირველი ნარატივი “ძველი” ანუ “კლასიკური” და “მონოლითური” ნარატივია, ესაა _ ქართველი ერის ხსნისა და გადარჩენის ისტორია (ჰისტორყ ანდ სტორყ): თუ როგორ გადარჩა ქართველი ერი მრავალსაუკუნოვანი შემოსევებისა და იმპერიული აგრესიის მიუხედავად. ამავე დროს, მას ესქატოლოგიური განზომილებაც აქვს _ აწმყო ყოველთვის ტრაგიკულია, ხოლო მომავალი _ ნათელი. ამ ნარატივის სათავეებში ქართული ლიბერალური ნაციონალიზმის ფუძემდებელი მწერალი და პუბლიცისტი, “ერის მამა” ილია ჭავჭავაძე (1837-1907) და XIX საუკუნის დასასრულისა და XX საუკუნის პირველი მესამედის სხვა ქართველი ლიბერალი მწერლები და პუბლიცისტები დგანან.
ნარატივი I-ის ინსტიტუციონალიზაცია ლიტერატურის, ფილოლოგიისა და ისტორიის, როგორც საუნივერსიტეტო დისციპლინების, მეშვეობით XIX საუკუნის მეორე ნახევარსა და XX საუკუნის პირველ ნახევარში მოხდა. ამ ნარატივის მატარებელი ინსტიტუცია ჯერ პეტერბურგის უნივერსიტეტის ქართველოლოგიის კათედრა იყო (XIX საუკუნის დასაწყისიდან 1917 წლამდე), ხოლო შემდეგ _ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თსუ) _ დღევანდელი ჯავახიშვილის უნივერსიტეტი _ პირველი ქართული უმაღლესი სასწავლებელი, რომელიც 1918 წელს დაფუძნდა.
კლასიკური ნაციონალური ნარატივის “ოქროს ხანა” XX საუკუნის 60-80-იანი წლები იყო, როცა საქართველოს რესპუბლიკა საბჭოთა კავშირის ნაწილს წარმოადგენდა, ხოლო “პერესტროიკის” მომავალი გმირი ედუარდ შევარდნაძე (დაბ. 1929) საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველი მდივანი (1972-1985) გახლდათ. ეს ნარატივი იმ წლებში განსაკუთრებულად ლიტერატურის, კინემატოგრაფისა და თეატრის მეშვეობით წარმოჩინდა. მაგრამ მისი ნამდვილი ტრიუმფი 1988-1991 წლები იყო, როცა “პერესტროიკის” ტალღაზე ქართულმა ნაციონალურმა მოძარაობამ 1990 წელის ოქტომბრის მაშინდელი ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირში შემავალი საქართველოს პარლამენტის (უფრი ზუსტად, უზენაესი საბჭოს) არჩევნებში კომუნისტები დაამარცხა, ხოლო 1991 წლის მაისში საქართველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტად დისიდენტი მწერალი და ფილოლოგი ზვიად გამსახურდია (1939-1993 წწ.) გახადა. მაგრამ ეს ტრიუმფი არა მხოლოდ სამხედრო გადატრიალებითა და სამოქალქო ომით დასრულდა (1991-1993 წწ.), არამედ ამ “კლასიკური” და “მონოლითური” ნარატივის ფრაგმენტაციითიაც. დღეს მისი რამდენიმე “ლოკალური” ვერსია არსებობს: ერთი _ “ძველ” (“საბჭოთა”) ინტელიგენციას ეკუთვნის, მეორე _ ზვიად გამსახურდიას დაქსაქსულ მომხრეებს, ხოლო მესამე, ფაქტობრივად, იმ დანარჩენ ორ ნარატივშია გადაზელი, რომელთა შესახებაც ქვემოთ გვექნება საუბარი.
თუკი ნარატივი-I ხსნისა და გადარჩენის ნარატივია, II ნარატივს “ახალი ინტელექტუალები” მოგვითხრობდნენ. ესაა “ვარდების რევოლცია” (“ღოსე ღევოლუტიონ”), რომელიც 2003 წლის ნოემბერში პრეზიდენტ შევარდნაძის გადადგომითა და მიხეილ სააკაშვილის ეპოქის დასაწყისით აღინიშნა. “ვარდების რევოლუცია” “კოსმოგონიური” ნარატივია, რომელიც შევარდნაძის კორუფციული ქაოსიდან ახალი ნაციისა და “ძლიერი ქართული სახელმწიფოს” შექმნის შესახებ გვესაუბრება.
ამ ნარატივის ინტელექტუალური ბაზა ილია ჭავჭავაძის უნივერსიტეტი (დაფუძნდა 2005 წელს) და განათლების სამინისტროა. ესაა, დღეს, არსებითად, ხელისუფლებისა და ხელისუფლების “შლეიფში” არსებული ინტელექტუალების ნარატივი. მისი ვიზუალური გამოხატულებად ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში წარმატებული ხელოვანის ზურაბ წერეთლის მიერ შექმნილი წმ. გიორგის მონუმენტი იქცა, სადაც ცხენზე ამხედრებული შუბოსანი ჭაბუკი, კოსმოგონიური მითოსის შესაბამისად, კოსმოსის დემიურგს (შემოქმედს) განასახიერებს, ხოლო განგმირული გველეშაპი _ დასაბამიერ ქაოსს. მნიშვნელოვანია, რომ ეს მონუმენტი სწორედ იქ _ დედაქალაქის ცენტრალურ მოედანზე _ აღიმართა, სადაც კომუნისტურ პერიოდში ლენინის ძეგლი იდგა (მოედანსაც ლენინის სახელი ერქვა). ეს ძეგლი 1990 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლის პერიოდში დაანგრიეს, ხოლო მოედანს თავისუფლების მოედანი უწოდეს. 15 წლის განმავლობაში ამ მოედანზე არაფერი იდგა. 2006 წელს ახალმა ხელისუფლებამ წმ. გიორგის მონუმენტი აღმართა.
III ნარატივი _ ესაა “მართლმადიდებლობა როგორც ქართველთა გენეტიკური” რელიგია. მისი ინსტიტუციური ბაზა, ცხადია, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტებლიშმენტი _ საპატრიარქოა. ნარატივი-III პრეტენზიას აცხადებს, რომ ისაა ქართული კულტურის ერთადერთი სრულფასოვანი რეპრეზენტატორი. ქართული ეკლესია დღეს ქართველი ერის ნაციონალური ეკლესიაა, ხოლო მის ნარატივი _ ნაციონალური რელიგია. ამ ნარატივის ვიზუალური გამოხატულება თბილისის სამების ტაძარია. ტაძრის მშენებლობა 1996 წელს დაიწყო _ ედუარდ შევარდნაძის ხელისუფლების პერიოდში, მაგრამ “ვარდების რევოლუციის” შემდეგ დასრულდა.
სწორედ ამ სამი ნარატივის ურთიერთდიფუზია და ბრძოლა განსაზღვრავს დღევანდელ ქართულ ნაციონალიზმს. ბრძოლა მიმდინარებს, ფაქტობრივად, I ნარატივის მემკიდრეობის გარშემო. [საგულისხმოა, რომ საქართველოში დღემდე არ არსებობს, “მემარცხნე ინტელექტუალური დისკურსი”, უფრო სწორად, ის აბსოლუტურად მარგინალურია.]
“ვარდების რევოლუციის” შემდეგ მიმდინარეობდა I ნარატივისა და “ძველი” ინტელიგენციის მარგინალიზება, რაც “კონსპიროლგიური რიტორიკის” მეშვეობით ხორცილდებოდა _ “თქვენ საბჭოთა რელიქტები და რუსეთის აგენტები ხართ” (ე. ი. რუსული კულტურის ხალხი ხართ) _ ეუბნებოდა ახალი ხელისუფლება “ძველ” ინტელიგენციას; II ნარატივისა და ახალი ინტელექტუალების (სახელისუფლებო ისტებლიშმენტის) წინააღმდეგ “ტიპოლოგიურ-ფენომენოლგიური რიტორიკა” გამოიყენებოდა: “თქვენ, სამაგიეროდ, ნამდვილი ბოლშევიკები ხართ” _ ეუბნებოდნენ “ძველები” “ახლებს”. III ნარატივის წინააღმდეგ “ახალი ინტელექტუალები” (ანუ _ II ნარატივი) ასევე “კონსპიროლოგიურ რიტორიკას” მიმართავდნენ _ “თქვენ რუსული ეკლესიის ფილიალი ხართ” _ ეუბნებოდნენ ისინი საეკლესიო ისტებლიშმენტს. უნდა აღინიშნოს, რომ სამივე რიტორიკა ერთგვარი ამალგამაა, სადაც რაციონალური და კონსპიროლოგიური ელემენტები ერთმანეთში გადაზელილია.
თუკი შევარდნაძის მეორე _ პოსტსაბჭოთა _ ხელისუფლების პერიოდი (1992-2003) “ახალი ბიზნესის”, ძველი ნომენკლატურისა და “ძველი” ინტელიგენციის ურთიერთშერწყმას წარმოადგენდა, ახალი სახელისუფლებო ისტებლიშმენტი არასამთავრობო სექტორისა და “ახალი აკადემიის” ურთიერთშეზრდის პროცესის შედეგად ყალიბდებოდა. ახალი ინტელექტუალური ელიტის თვითდამკვიდრება “ძველი” (საბჭოთა) ინტელიგენციის” ვიქტიმიზებისა და მისი ნარატივის მისაკუთრების გზით დაიწყო. “საბჭოთა” დღეს ნიშნავს როგორც ძველ სტრუქტურებს, ისე _ “რუსულ კულტურას”.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ, საზოგადოდ, “რუსული არგუმენტი” სამივე რიტორიკას განსაზღვრავს _ “რუსულია” ინტელიგენცია, ხელისუფლება და “ახალი” ინტელექტუალები “ბოლშევიკები” არიან, ხოლო ეკლესია, ასევე, “რუსულია”, “რუსული ეკლესიის ფილიალია.” თუკი “ძველი ინტელიგენციის” მარგინალიზება, ვიქტიმიზება და, ამასთანვე, “ძველი ნარატივის” მისაკუთრება თანამედროვე კულტურული პროცესის საზრისს წარმოდგენს, მაშინ მთავარი კითხვა ამგვარია _ ვის ეკუთვნის ქართველი ერის ისტორია და ილია ჭავჭავაძე როგორ “ერის მამა”?
რაც შეეხება წმ. გიორგის მონუმენტისა და სამების ტაძრის შერკინებას _ “გიგანტომაქიას” _ ეს ვიზუალური კულტურის სივრცეში ამგვარ კითხვას ბადებს: _ ვინ დაეუფლება “თეთრ ტაძარს” _ ივანე ჯავახიშვილის უნივერსიტეტს _ ქართული “კლასიკური” ნაციონალური ნარატივის ვიზუალურ გამოხატულებასა და მეხსიერების ადგილს?
“აგვისტოს ომი” _ ახალი ნაციონალური ნარატივი?
მოცემულ პოლიტიკურ კონტექსტში სახეზეა ქართული ნაციონალური იდენტობის სერიოზული კრიზისი. “ვარდების რევოლუციამ”, როგორც ახალმა ნაციონალურმა ნარატივმა ახალი ნაციის დაბადების შესახებ, მარცხი განიცადა. სწორედ ამიტომ გააქტიურდა ნარატივი-III _ მართლმადიდებლობა, როგორც ქართული ნაციონალური იდენტობის საფუძველი. ამავე დროს, არსებულმა ხელისუფლებამ ნებსით თუ უნებლიედ ლიბერალური დემოკრატიის ღირებულებათა სერიოზული დისკრედიტაციაც მოახდინა.
ამიტომ, დღეს ხდება ის, რასაც შეიძლება ხელისუფლების მხრიდან “ვარდების რევოლუციის” ნარატივის “აგვისტოს ომის” ნარატივით ჩანაცვლება ვუწოდოთ. თუ ეს, საბოლოოდ, რამდენადმე ჩამოყალიბებულ სახეს მიიღებს, მაშინ შესაძლოა, რომ “აგვისტოს ომი” იქცეს ლიბერალური ნაციის დაბადების ახალ წერტილად _ დაახლოებით ისე, როგორ ჰოლოკოსტის ტრავმულმა ნარატივმა საბოლოოდ ჩამოაყალიბა გერმანია ლიბერალურ ნაციად. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში “აგვისტოს” ომი უნდა გააზრებულ იქნას ქართული ინტელექტუალური ელიტის მიერ არა როგორც “რუსულ იმპერიალიზმთან ბრძოლა”, არამედ როგორც ქართული სამოქალაქო ომის ერთ-ერთი ეტაპი. “ქართულ სამოქალაქო ომში” მე ვგულისხმობ ქართული და აფხაზური ნაციონალური პროექტების დაპირისპირებას, რომელიც სიმბოლურად პავლე ინგოროყვას ნაშრომის “გიორგი მერჩულეს” პირველი ტომის პუბლიკაციითა და ლიხნის ცნობილი პირველი წერილით (XX საუკუნის 50-ანი წწ.) დაიწყო.
შესაძლებელია თუ არა ახალი ქართული ნაციონალური იდენტობისა და ახალი
ნაციონალური ნარიტივის ფორმირება?
დღეს ჩვენს წინაშეა იდენტობათა და ნაციონალური ნარატივთა ფრაგმენტები: “ვარ ქართველი, მაშასადამე ვარ ევროპელი” _ აწ გარდაცვლილი პრემიერის ფრთოსანი ფრაზა _ იდენტობის ერთ პოლუსს მოხაზავს: “ჩვენ ევროპა ვართ”. ამავე დროს, არსებობს იდენტობის ამგვარი ვექტორიც _ “ვარ ქართველი, მაშსადამე, ვარ კავკასიელი”. ინდენტობის კიდევ ერთი ფორმა ესაა “ვარ ქართველი, მაშასადამე ვარ _ გენეტიკურად მართლმადიდებელი”. არსებობს კიდევ ერთია იდენტობა, რომელიც დღეს საკმარისად მარგინალიზებულია და რომელიც XX საუკუნის 20-იან წლებში გალაკტიონმა ასე ჩამოაყალიბა: “ჩვენ აზია ვართ!”
“მართლმადიდებლური” იდენტობის გაძლიერება XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დაიწყო, რასაც საგულისხმო პრაქტიკული შედეგები მოჰყვა. ერთ-ერთი ასეთი შედეგი აჭარისა და მეხსეთის მოსახლეობის “გამართლმადიდებლებაა” _ პროცესი, რომელიც დღედმე არ დასრულებულა და რომელიც დროდადრო საკმაოდ კონფლიქტური ფორმებითაც მიმდინარეობს.
შეიძლება ითქვას, რომ იმავე XX საუკუნის 90-იანი წლების განმავლობაში ქართული ნაციის ჩამოყალიბების პროექტი ორი პარალელური გზით მიდიოდა _ რელიგიურ განსხვავებათა წაშლისა და ტერიტორიული ჰეტეროგენულობის წაშლის მეშვეობით. მაგრამ სამოქალაქო ომის კატალიზატორი სწორედ ეთნოლინგვისტური ნიშნით შექმნილი ტერიტორიული ერთეულები (აფხაზეთი და სამხრეთ-ოსეთი) აღმოჩნდა და არა _ რელიგიური ნიშნით შექმნილი ავტონომია (აჭარა). აქედან შეიძლება დავასკვნათ: ნაციონალური პროექტის შესაქმნელად აუცილებელია “წარმოსახვითი გეოგრაფია” _ ტერიტორიის (ან _ ტერიტორიული) ხატი. ამგვარი ხატი საქართველოში შექმნეს მხოლოდ აფხაზებმა.
როგორი უნდა იყოს ახალი ქართული იდენტობა? შესაძლებელი თუ არა ახალი იდენტობის შექმნა? შესაძლებელია თუ არა ახალი კოპმლექსური ნაციონალური ნარატივის ფორმირება?
ევროპული ქვეყნების თანამედროვე ისტორია გვეუბნება, რომ ეს სავსებით შესაძლებელია, მაგრამ ეს არაა მყისეული და უეცარი ხდომილება. ამას სჭირდება დრო და გარკვეული მაკრისტალიზებელი ფაქტორები. ერთი ძირითადი ფაქტორია ესაა _ ტერიტორიის ხატი, მეორე _ ერთიანი სალიტერატურო ენა და განათლების სიტემა, რომელიც ნერგავს ამ ენასა და შესაბამის ნაციონალურ ნარატივებს, მესამე ფაქტორი ესაა _ ერთიანი ეკონომიკა. მაგრამ ამ ყველაფერს ესაჭიროება ნაციონალური ბურჟუაზია _ ბიზნესი _ მესამე წოდება, რომელიც დინასტიური და იერაქრიული პრინციპების მაგივრად კაპიტალის დაგროვების ჰომოგენურ წესს ამკვიდრებს. არადა, დღეს ქართული ბიზნესი სწორედ იმ დროს ყალიბდება, როცა მსოფლიო კლასიკური კაპიტალიზმის პერიოდიდან გლობალური კაპიტალიზმის პერიოდში გადადის და როცა წამყვანი ძალა არა ნაციონალური ბუჟუაზიაა, არამედ _ ტრანსნაციონალური კორპორაციები.
დაბოლოს, უნდა შევნიშნოთ, რომ თანამედროვე გამოწვევებს ადეკვატური პასუხი ესაჭიროება. საქართველოს საზოგადოებამ უნდა დაამტკიცოს, რომ ის მართლაც წამოადგენს საზოგადოებას და უნდა “შვას საკუთარი მყოობადი”.
statiamomzadebulia, xatia nadaraias mier, Donald Rothild, Philip G. Roeder “Dilemas os State-Building in Divieded Sociaties’, Ddonald rotCildisa da filip roderis wignze, “saxelmwifos mSeneblobis dilema dayofil sazogadoebebSi” dayrdnobiT.
ç qveyanaSi, sadacadre avtokratiuli reJimi arsebobda, axla ki uwesrigo, daulagebeli politikaa,demokratiis wamaxalisebeli samTavrobo institutebis mowyobis mcdelobisas, eTnikuri jgufebis liderebma ZalauflebiT aRWurvili umravlesobis tiraniisagan dacva SeiZlebamoiTxovon. Uumciresobis liderebi SiSoben, rom umravlesobis politikuri gadawyvetilebebi da maT mier miRebuli kanonebi maT mudam wamgebian mdgomareobaSiCaayenebs. wminda maJoritaruli demokratia, amdenad, SesaZloa ar iyos misaRebi eTnikurad danawevrebuli sazogadoebis politikuri konsolidirebisTvis. umravlesobis tiraniis SezRudvis principebi cnobilia konstitucionalizmis Teoriasa da praqtikaSi, da mocemul statiaSi Cven ganvixilavT ori amgvari principis av-kargianobas axal demokratiebSi eTnikuri konfliqtebis samarTavad.
saxelmwifo rTuli socialuri fenomenia da realobaSi igi sruladac ar gaxlavT adamianTa monoliTuri erToba. istoriuli ganviTarebis yovel etapze saxelmwifo mravalgvar interesTa artikulaciisa da marTvis meqanizms warmoadgenda. icvlebodnen interesTa jgufebi, Tavad interesebic magram saxelmwifos es funqca dResac ucvlelia.
rac ufro kompleqsuri xdeboda sociumi miT ufro komplesuri iyo interesebi da Sesabamisad miT ufro ixveweboda saxelmwifo institutebi. Tavad interesTa mravalmxrivoba iTxovda imas, rom saxelwifo saqmeebi (an SeiZleba vixmaroT “sajaro saqmeebi”, vinadan qarTul enaSi terminologiuri sicxade jer kidev ar gvaqvs) sul ufro kompleqsuri Seqmniliyo. Tu adre xelisuflis funqcia ZiriTadad teritoriis dacva da marTlwesrigis uzrunvelyofa iyo, vaWrobis ganviTarebam da industrializaciam gaaCina moTxovna iseT funqciebze rogoricaa komunikacia, fosta, fulad-sakredito urTierToba, saqonlis mimoqceva. migraciam da muSaxelis moZraobam biZgi misca iseT sajaro saqmeTa warmoSobas rogoricaa komunaluri sfero da binaTmSenebloba. kvalificiuri muSaxelis moTxovnam sayovelTao ganaTlebis miwodebis kompetencia warmoSva da a.S.
yoveli am sajaro kompetenciis gaCena sakuTari interesis dasakmayofileblad, konkretuli socialuri fenis xanglivi brZolis Sedegia. swored am brZolis Sedegad icvleboda saxelmwifos saxe, iqmneboda axali instituciebi, yalibdeboda axali socialuri fenebi da sazogadoebrivi Zalebi. anu mimdinareobda is procesi, rasac istorikosebi uwodeben absolutizmis transformacias saarCevno demokratiaSi.
am transformaciis dros aSkarad gamoikveTa sajaro interesTa ori saxe – socialuri interesi (klasebi, socialuri fenebi) da teritoriuli interesebi (erT arealze dasaxlebul adamianTa interesebi). teritoriuli interesebi gacilebiT kompleqsuria vidre calkeul jgufTa interesebi. radgan, jer erTi, teritoriul interesebSi ikveTeba yvela socialuri jgufis interesi da meorec, teritoriuli interesi mravaldoniania. gamartivebuli midgomiT teritoriuli interesi mxolod erT mikrosistemasTan (xeoba, sofeli, qalaqi) identificirebuli adamianebis interess unda moicavdes. magram social-kulturuli faqtorebis gaTvaliswinebiT adamianTa sub-nacionaluri TiviTidentifikaciis areali gacilebiT vrceli SeiZleba iyos vidre erTi mikrosistemaa. igi ramdenime aseul aseT mikrosistemasac SeiZleba moicavdes. aseT did teritoriul warmonaqmnebs regionebi, mxareebi an miwebi ewodeba. aseTi msxvili teritoriuli erTobis CamoyalibebaSi ori faqtori TamaSobs gansakuTrebul rols: a) social-kultuluri erTgvaroba (ena, religia, tradiciebi da mentaloba) da b) istoriuli tradicia (istoriulad arsebobda rogorc calkeuli sagrafo erTiani suzerenis mfarvelobis qveS). yovelive zemoTqmuli qmnis teritoriul interesTa erTgvar kaskads sadac mikrosistemuli interesi (vuwodoT mas “adgilobrivi interesi) Tanaarsebobs ufro did sub-nacionalur interesTan (vuwodoT mas “teritoriuli interesi). da orive maTgani Tanaarsebobs saerTo erovnul interesebTan. aqve unda aRiniSnos, rom adgilobriv interesTa jami ar udris teritoriul interess da arc erovnuli iteresebia mxolod teritoriul interesTa meqanikuri jami. yvela es interesi TviTmyofadia (komplimentarulia) da maTi urTierTCanacvlebis (an romelime maTganis ingnorirebis) SemTxvevaSi konfliqti gardauvalia.
imisda mixedviT Tu rogor aris realizebuli teritoriuli interesebi Cven saxelmwifos mowyobis sxvadasxva modelebi gvaqvs (unitaruli, regionuli, federaluri). saerTo rac yvela models axasiaTebs aris is, rom yvelgan gvaqvs minimum ori - adgilobrivi da erovnuli interesi. interesTa kvaldakval iyofa sajaro saqmeebis paketic,adgilobrivi saqmeebi (local affairs) adgilobriv interesTa realizacias emsaxureba, Sesabamisad gvaqvs regionaluri saqmeebi (regional affairs) da erovnuli saqmeebi (national affairs). imaze Tu ramdenad efeqturadaa realizebuli teritoriuli interesebi, ramdenad harmoniulad Tanaarseboboben sxvadasxva donis saqmeebi erTmaneTTan, damokidebulia demokratiuli stabiluroba TiToeul qveyanaSi.
am statiaSi Cven ver SevexebiT sub-nacionalur (teritoriul) interesebs da maT warmomadgenlobas. saxelmwifos teritoriuli mowyobisa da konstitucionalizmis es vrceli sakiTxi Cveni statiis farglebs scildeba. Cveni amocanaa ganvixiloT Tu rogoria adgilobrivi interesTa realizaciis formebi sxvadasxva politikuri sistemebSi da am informaciis Suqze gavaanalizoT saqarTvelos realoba.
msjeloba imis Sesaxeb, Tu realuri TviTmmarTvelobis pirobebSi vin ufro ukeT warmoadgens adgilobriv interess - partiis saxeliT gasuli sakrebulos wevri Tu damoukidebeli deputati - fuWi msjelobaa, radgan arCeuli politikosis erTaderTi funqcia adgilobrivi interesebis warmodgenaa da xelisuflebaSi mosuli individi Tu politikuri Zala Zaluflebas ver SeinarCunebs Tu am moTxovnas ar upasuxebs.
zogadad, iTvleba rom damoukidebeli deputati Tavisufalia partiuli valdebulebebisgan da igi mTel Zalisxmevas eleqtorats axmars, magram es sisustec SeiZleba iyos, radgan partiis warmomamadgenels aqvs politikuri mxardaWera da mas ufro gauioldeba im sakiTxebis mogvareba romelic centraluri xelisuflebis an sxva politikuri ZalTa mxardaWeras saWiroebs. praqtika aseve mowmobs, rom damoukidebeli deputatebi ufro iolad eqcevian centraluri xelisuflebis gavlenis qveS, vidre is deputatebi visac partiuli kuTvnileba da pasuxismgebloba aqvT. ase rom „damoukideblobas“ pliusebTan erTad mravali minusic SeiZleba hqondes.
meore faqtori rac gavlenas axdens warmomadgenlobaze aris saarCevno sistema. aseTi sistema oria: proporciuli warmomadgenloba – sadac mandatebi warmomadgenlobiT organoSi nawildeba amomrCvelebis mier saarCevno subieqtebisTvis micemuli xmebis proporciulad (avstria, belgia, bulgareTi da sxva) da maJoritaruli – sadac adgilebi warmomadgenlobiT organoSi miaqvs im saaCevno subieqts vinc meti xma moagrova arCevnebSi (britaneTi, safrangeTi, serbia da sxva). xSirad gvxdeba Sereuli variantic, sadac orive saxis warmomadgenlobaa. dReisaTvis evropaSi yvela zemoCamoTvlili varianti gamoiyeneba (ix cxrili 3). iTvleba, rom proporciuli warmomadgenloba ufro ukeT asaxavs adgilobriv interesebs da politikur ZalTa balanss vidre sistema roca „gamarjvebuls miaqvs yvelaferi“. Tumca am ukanasknel SemTxvevaSi politikis SemuSaveba da gatareba ufro iolia.
evropis gamocdileba gviCvenebs rom TviTmmarTvelobis instituciuri mowyoba da adgilobrivi warmomadgenloba mniSvnelovnadaa damokidebuli konkretuli qveynis politikur sistemaze, politikur kulturasa da sazogadoebriv institutebze. mravalmxriv interesTa warmomadgenlobiT gamoirCevian konsensusis miRwevaze damyarebuli politikuri sistemebi da saparlamento respublikebi, Tumca maJoritarizmis proncipebze damyarebuli warmomadgenloba ufro met operatiulobasa da simartives avlens. gamocdileba cxadyofs, rom SeuZlebelia saubari romelime konkretuli modelis optimalurobaze, radgan yoveli modeli morgebulia sakuTar garemosa da sazogadoebaze.
Tumca, imavdroulad, saxezea procesebi axal demokratiebSi, sadac jer kidev ar aris myarad formirebuli politikuri sistema da institutebi. Sesabamisad, am demokratiebSi kvlav mimdinarebs warmomadgenlobis srulyofa da realuri adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis formireba.
erTerTi aseTi qveyanaa saqarTveloc. igi istoriuli ganviTarebis Sedegad metad mravalferovan adgilobriv Tu teritoriul interesebs Seicavs, rasac Tan erTvis separatistuli reginebis problemac. logikurad, adgilobrivi interesebis realizaciis efeqturi institutebis Seqmna qveynis politikuri elitis umTavresi sazrunavi unda iyos, magram damoukideblobis gamocxadebidan 18-e wlisTavze es sakiTxi jer kidev ar aris mogvarebuli. adgilobrivi TviTmmarTveloba saqarTveloSi jer kidev Canasaxis mdgomareobaSi rCeba.
პოლიტიკური მოძრაობა "სოციალ-დემოკრატები საქართველოს განვითარებისთვის" დამფუძნებელი ყრილობა შედგა 2010 წლის 27 თებერვალს. მოძრაობა წარმოადგენს მემარცხენე ცენტრისტული ორიენტაციის პოლიტიკურ ძალას
Posts
